Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






ДауыстылардыҢ айтылуы мен жазылуындаҒы ерекшеліктер






 

Дауысты фонемаларғ а тә н басты ерекшелік‚ белгі-қ асиеттердің ‚ олардың фонемалық мә нінің айқ ын да тұ рақ ты кө рінетін орны – бір буынды тү бір‚ сондай-ақ кө п буынды сө здің бас (бірінші) буыны. Бас буындағ ы ә ріптер ылғ и да ө зі таң балайтын фонемаларғ а сә йкес келіп‚ ө з қ ызметінде тұ рады. Сө здің екінші буынынан бастап олардың фонемалық кү ші ә лсірей береді. Мұ ның ө зі екінші буыннан бастап кейбір фонемалардың таң баларын алмастырып жазуғ а жол береді. Мә селен: ө лең (дұ рысы ө лө ң)‚ ө нер (ө нө р)‚ ө те (ө тө)‚ ү лкен (ү лкө н)‚ оқ ы (оқ ұ)‚ осы (осұ)‚ ү кі (ү кү)‚ ү сі (ү сү)‚ кітап (кітә п)‚ мұ ғ алім (мұ ғ алым). Мұ ндай сө здерді жазылуынша айту ерсі болғ анмен‚ мағ ынасын тү сінуге кө п кедергі бола алмайды. Дұ рысы‚ ә рине‚ фонемалардың ө здерін жазу болмақ. Дауыстылардың ә рқ айсысының айтылу‚ жазылуын зерделеп алудың маң ызы зор.

1. А фонемасы – азды-кө пті ерекшеліктермен тіл-тілдің бә рінде дерлік кездесетін кө неден келе жатқ ан фонемалардың бірі. Жазудағ ы таң басы – а.

А ә рпінен (фонемасынан) басталатын сө здер кө не тү ркі тілінде (“Древнетюркский словарь” (1969) бойынша) қ ‚ т ә ріптерінен кейін ү шінші орында тұ рса‚ қ азіргі қ азақ тілінде де (“Қ азақ тілінің орфографиялық сө здігі” (1988) бойынша) ү шінші орында тұ р. Ал “Қ азақ тілінің тү сіндірме сө здігінде” (10 томдық) 7 орынды иеленген.

А дыбысы (фонемасы) – жақ тың қ атысына қ арай ашық ‚ еріннің қ атысына қ арай езулік‚ тілдің қ атысына қ арай жуан дауысты. Ашық тығ ының арқ асында жуан (о‚ ұ) еріндіктерден кейін айтыла береді: орақ ‚ ошақ ‚ қ ора‚ ұ йа‚ ұ лан‚ қ ұ рақ ‚ сұ рақ ‚ ұ йұ қ та (ұ йық та)‚ ұ уұ ста (уыста). Яғ ни кө п буынды сө здерде ол кез келген жуан (а‚ о‚ ұ ‚ ы) дауыстылардан кейін айтылып‚ тіркес қ ұ райды. Ө зінен кейін тек а немесе ы дыбыстарының ғ ана тұ руын талап етеді. Рас‚ байырғ ы сө здерде ұ еріндігінің айтылатыны бар. Оның ө зінде ол дауыссыз у дыбысымен бірлікте ғ ана‚ кө бінесе етістіктің қ имыл атауы (тұ йық етістік) формасында кездеседі: алұ у (алу)‚ алұ уұ (алуы)‚ болұ у‚ болұ уұ ‚ жанұ у‚ бастауұ ш‚ баяндауұ ш‚ дауұ л‚ жауұ н‚ қ ауұ н‚ ойланұ у‚ ойланұ уұ ‚ тауұ ‚ бауұ ‚ сауү н т.б. Сө з ішінде а -дан кейін ұ жеке ұ шырайтын болса‚ онда оның кірме сө з болғ аны. Мысалы: мағ зұ м (діни)‚ мазмұ н (дұ рысы‚ мазұ мұ н)‚ мағ лұ м (мағ ұ лым)‚ марқ ұ м‚ мақ ұ л‚ мақ сұ т (стиль)‚ мақ лұ қ (мақ ұ лық)‚ малғ ұ н‚ мақ рұ м (мақ ұ рым)‚ Махмұ т (Мақ ымұ т)‚ нақ ұ рыс т.б.

Жазуда а кейбір жің ішке дауыстылардың таң баларымен қ атар тү зейтін тұ стары бар: ділда‚ лә ззат‚ кітап‚ қ азір‚ қ ажет‚ қ абілет‚ қ азірет‚ мейман‚ мейрам. Қ азіргі кезде жазылуына жуық дыбысталып жү рген мұ ндай кірме (араб-парсы) сө здерді қ арапайым қ азақ бірың ғ ай не жуан‚ не жің ішке айтпасқ а лажы жоқ: ділдә ‚ лә ззә т‚ кітә п‚ қ азыр // кә зір‚ қ адыр//кә дір т.б. Айтуда о дыбысынан кейін келген а-ның о-ғ а жуық тап кететін кездері де болады: ойбой (ойбай)‚ ойқ ой (айхай)‚ ойпырой (ойпыр-ай)‚ ойпұ рмой (ойпырым-ай)‚ соноу (сонау)‚ осұ ноу (осынау)‚ айнолайын//айдолойұ н (айналайын). Тіпті бұ лар кө ркем шығ арма текстерінде де кездеседі.

А жеке тұ рып сө з (а -од.‚ а -ә ріп‚ а -дыбыс)‚ сө здерге жалғ анатын қ осымша да (ат- а ‚ сан- а ‚ анам- а ‚ балам- а ‚ ойлан- а ‚ ойландыр- а) бола алады.

Орыс тілінің а фонемасы екпін тү сіп тұ рғ ан кезде қ азақ тіліндегі а -ғ а жуық айтылады: бал‚ бар‚ зал‚ класс‚ квас‚ май‚ стаж‚ старт‚ шар‚ штаб‚ штамп. Ал акт‚ адрес‚ армия‚ бак‚ фактор‚ факел‚ шкаф сияқ ты сө здерде (кейбір‚ к‚ г‚ е‚ и дыбыстардың ә серінен) аузекі айтуда ә -ге жуық тап кететіні байқ алады. Дұ рысы‚ а фонемасын анық айтуғ а керек. Қ алғ ан жағ дайда екпінсіз а ә лсіреп (ә ‚ е‚ и‚ ы дыбыстарына жуық тап) он шақ ты тү рде (аллофон) айтылады. Мұ ны тілімізге ертеректе енген барқ ы т (бархат)‚ б ә тең ке (ботинка)‚ обл ы с (область)‚ самаур ы н (самовар)‚ кә рзең ке (корзинка) сияқ ты сө здер де аң ғ артады.

Қ азіргі қ азақ тілінде норма болып саналатын анкет‚ газет‚ контор‚ координат‚ минут‚ секунд‚ пар‚ фанер‚ цифр сияқ ты сө здердің соң ындағ ы а -ның тү сіп қ алуының бір себебі екпінсіз а -ның ә лсіреп айтылуынан деуге болады.

Қ азақ тіліндегі шын мә ніндегі ашық фонемалар – а жә не ә. Бұ лардың бір-бірінен айырмашылығ ы: біріншісі – жуан‚ екіншісі жің ішке‚ яғ ни а тілдің кейін шегінуінен‚ ә ілгері жылжуынан жасалады. Ал еріннің қ атысы жағ ынан бұ л екеуі бір-біріне жуық.

“Қ азақ тілі орфографиясының негізгі ережелерінде” ә ‚ о‚ ө ‚ ұ ‚ ү ә ріптері жалаң сө здердің бірінші буындарында жазылады делінген1. Қ азақ тың байырғ ы сө здерінде бұ л ә ріптер ә рқ ашан ө здері таң балап тұ рғ ан фонеманы бейнелейтіні жоғ арыда ескертілді.

“Ә фонемасының қ азақ тілінде сирек кездесуінің (онда да‚ кө біне бірінші буында кездесуінің) басты себебі – оның қ азақ тілдіне басқ а кү ншығ ыс тілдерінен келген сө здермен байланысты болуы керек. Проф. Н. В. Юшманов‚ проф. Е. Д. Поливанов т.б. мамандардың пікірі бойынша ә фонемасы сол кү ншығ ыс тілдерінің ә серінен пайда болса керек. Бұ л пікірдің жаны бар. Ө йткені һ ар‚ һ аріф т.б. сө здердегі һ фонемасы біздің тілімізде нольге айналады. Осының салдарынан һ а тізбегі ә фонемасын тудырғ ан болу керек”. Осындай кө зқ арас қ азақ тіл білімінде ә бден қ алыптасқ ан. Алайда тү ркі тілдерінің дыбыс жү йесін тың ғ ылық ты қ арастырғ ан соң ғ ы бір сү белі монографияда алдымен осы ә фонемасының кө неден келе жатқ аны дә лелденген3.

Дегенмен қ азақ тілінде ә дыбысын е -нің ығ ыстырып шығ арғ аны анық. Бас буында болмаса‚ байырғ ы сө здерде ә ұ шырамайды. Қ осымшаларда а -ның жің ішке сың ары ү немі е тү рінде келеді: -лар‚ -лер‚ -дан/-ден‚ -ша/-ше‚ -са/-се‚ -а/-е т.б.

Осыны Х. Досмұ хаметұ лы дұ рыс пайымдағ ан: “Жат сө здерді қ олданғ анда ішіндегі бас буыннан басқ а орында ұ шырайтын “ ә ” дыбысын да “ е ” қ ылып қ олдану керек”1‚ дейді. Осы кү ні екінші буынында жазылатын сө здер В. Радловта тіпті оғ аш: қ уа (куә) қ уалы (куә лі)‚ қ уалық (куә лік)‚ қ ұ на (кү нө /кү нә)‚ қ ытап (кітап)‚ кү мө ндү (кү мә нді) текепер (тә каппар) т.б. Халелдің кезінде де осылай сө йлеу болғ ан болу керек.

Қ азіргі қ азақ тілінде ә -нің ө рісі ұ зарды. Қ азақ тілінің он томдық тү сіндірме сө здігінде ә ә рпінен басталатын сө здердің саны – 870. Орфографияғ а сә йкес ә ә рпі барлығ ы 2‚5 мың дай сө здің бірінші буынында кездеседі.

“Қ азақ тілінің орфографиялық сө здігінің ” 3-басылуында (1988) екінші буынында ә жазылатын сө здердің қ атары молая тү скен: ә зә зіл‚ дү бә ра‚ дү дә мал‚ дімкә с‚ еммә т (кіт)‚ кө кнә р‚ кү лә бі‚ кә лә пара‚ кү лә псан‚ кү лдә рі‚ кү мә н‚ кү нә ‚ кінә ‚ кінә з‚ мә мпә си‚ мү ккә мал‚ мү лә йім‚ мү сә пір‚ мә рмә р‚ мү һ ә зин (діни)‚ мү шә йра‚ нә мә рт‚ пірә дар‚ сірә ‚ тә бә рік‚ тә нә піс (кіт.)‚ ің гә ‚ ің кә л (диал.) ің кә р т.б. Екі сө здің ү шінші буынында кездеседі: бісміллә (пісміллә) жә не кә низә к.

А мен Ә жасалымы жақ тан (жақ ‚ ерін) жуық фонемалар. Содан да болар‚ екеуі бірінің орнына бірі алмасып қ олданылып жү р. Тіл заң ы дү бә ра‚ дү дамал‚ кү лә псан‚ мү кә ммал‚ мү шә йра‚ пірә дар‚ мү барак‚ мү бада‚ тә кә ппар сияқ ты сө здердің қ ұ рамындағ ы а -ны ә немесе е -мен алмастырып‚ бірың ғ ай жің ішке айтуды талап еді.

Кө не дә уірмен кө п сырласатын ғ алым Б. Сағ ындық ұ лы былай дейді: “Тілдердің қ исапсыз ұ зақ уақ ыт бойы дамуы нә тижесінде тіл арты‚ тіл ортасынан айтылатын дауыстылар да‚ дауыссыздар да тіл алдына қ арай ығ ысқ ан. Сө з жоқ бұ ғ ан табиғ ат жағ дайлары‚ адам организмінің ө згеруі (аласаруы‚ кішіреюі‚ т.б.) ә сер еткен. Қ иынның оң айғ а қ арай ұ мтылу заң ы да бұ л ретте бейтарап қ ала алмайды”.

Олай болса‚ сө здердің жің ішкеруі – жалғ аса беретін тілдік ү рдіс.

Е‚ ы‚ і фонемалары езулік‚ қ ысаң дығ ы жә не тілде қ олданылуы жағ ынан бір-біріне ұ қ сайды. Ә. Жү нісбек е - нің й жә не і дыбыстарының қ осындысынан (йі) тұ ратынын экспериментті жолмен анық тағ аны жоғ арыда айтылады. Шынында да тілде: ә не – ә ні‚ ә сте – ә сті‚ бә йге – бә йгі‚ бә тең ке – бә тің ке‚ бә тес – бә тіс‚ ерегісу – ерегесу‚ ешкім – ішкім‚ ештең е – іштең е‚ кә не – кә ні‚ міне – міні‚ шең бірек – шең берек‚ ілгешек – ілгішек тү рінде айту‚ тіпті жазу (бұ лардың алдың ғ ысы орфографиялық норма) кездеседі. Мұ ның ө зі е мен і -нің бір-біріне ұ қ састығ ын‚ халық тілінде қ ұ ранды е- ден гө рі жалаң і- нің айтуғ а жең іл екенін аң ғ артады.

е‚ ы‚ і ә ріптері сө здің барлық буындарында жазылады‚ бірақ олар ылғ и да е‚ ы‚ і болып дыбыстала бермейді.

Бұ лардың еріндіктермен (дауыссыз у - мен де) қ атар тұ рып айтылу мү мкіндіктері жоқ қ а тә н. Ө зен‚ ө лең ‚ ө нер‚ осы‚ орын‚ оқ ы‚ ұ лы‚ ұ ғ ым‚ ұ зын‚ ү лкен‚ тү йе‚ тү лкі‚ жү рек‚ ө мір‚ мазмұ ны‚ бұ лбұ лы‚ дә стү рі‚ ауыл‚ бауыр‚ жауын‚ ә уе‚ ә уен‚ ә уес‚ дә уір сияқ ты сө здердің қ ұ рамында е‚ ы‚ і дыбыс емес‚ тек ә ріп. Айтуда олар ө ‚ ұ ‚ ү тү рінде болады. Соң ы ы‚ і дыбысына аяқ талғ ан етістіктерге жұ рнағ ы жалғ анады да‚ ы ұ -ғ а‚ і ү -ге айналады‚ жазуда бір-ақ ә ріппен (у) таң баланады‚ алжы – алжұ у (жазылуы – алжу)‚ жылжы – жылжұ у‚ жылы – жылұ у‚ сырғ ы – сырғ ұ у‚ тепші – тепшү у‚ терші – тершү у. Сө з мағ ынасына нұ қ сан келмейтін жағ дайда еріндік дауыссыз у -дың алдында келген е аздап еріндік болып та айтылады: біреу‚ екеу‚ бесеу‚ жетеу‚ кернеу‚ бермеу‚ келмеу‚ сермеу‚ ермеу‚ ілмеу. Езулік дауыстылардың еріндіктермен қ атар айтылуы‚ айтылмауы олардың ашық (а‚ ә)‚ қ ысаң дығ ымен (е‚ ы‚ і) байланысты.

Ә сіресе есте болатын жай‚ дауыссыз у дыбысынан кейін е‚ ы‚ і дыбыстарының уе ‚ уы‚ уі тү рінде келуі – жазудың ісі. Айтуда бұ лар: уө (ә уө ‚ ә уө с‚ ә уө з‚ сә уө гей‚ ә уө л‚ ә уө н‚ кеуө к); мә уө ‚ пә уө ске‚ тә уө кел‚ тә уө лді); уұ (дауұ л‚ ауұ л‚ қ ауұ н‚ бауұ р‚ жауұ н‚ жауұ р‚ қ ауұ н‚ сауұ н); уү (ә уү з‚ ә уү т‚ дә уү т‚ дә уү р‚ сә уү р‚ тә уү п‚ тә уү р). Дұ рысы‚ “сө з жазылу керек айтылуы бойынша” (А. Байтұ рсынұ лы) десек‚ осылай жазылғ аны абзал. Қ ысаң ы‚ і фонемалары кө п буынды сө здерде кейде кө мескі естіледі. Орфоэпиялық сө здіктерде олар тіпті тү сіріліп (шартты белгімен) жазылады: дә р`гер‚ қ ат`нас‚ тә ж`рибе‚ аң `зақ ‚ ад`раң дау‚ аз`рақ ‚ бад`рақ ‚ ед`рең деу‚ и`рім‚ кеш`рім‚ қ ас`рет. Тіпті л‚ р дыбыстарының алдынан келгенде сө здің лексикалық мағ ынасына нұ қ сан келмесе‚ олар жазылмайды: лақ ‚ лаң ‚ лә м‚ леген‚ лекер‚ лес‚ лай‚ лайық ‚ лас‚ рас‚ разы‚ рай‚ рақ ат‚ рақ мет‚ рең ‚ рә суә ‚ рә сім‚ рә т. Мұ нда да А. Байтұ рсынұ лының қ ағ идасын басшылық қ а алғ ан жө н.

Жалғ анатын қ осымша дауысты болса‚ немесе дауыстыдан басталса‚ кейбір сө здердің екінші буынындағ ы ы‚ і (айтуда да‚ жазуда да) тү сіп қ алады: халық – халқ ы‚ қ арын – қ арны‚ қ алып – қ алпы‚ ырық – ырқ ы‚ қ ырық – қ ырқ ы‚ айыр – айрық ‚ сарық – сарқ ыл – сарқ ады‚ ерін – ерні‚ ерік – еркі‚ кейіп – кейпі‚ ірік –іркіп – іркеді‚ қ ырық – қ ырқ ып – қ ырқ ады. Бұ л қ асиет е фонемасында жоқ.

Еріндік о‚ ө фонемалары бір-бірінен тек жуан (о)‚ жің ішкелігімен (ө) ғ ана ажырайды. Бұ л екеуінің де алдынан ә нтек у (бірінде жуан‚ бірінде жің ішке) айтылады. Тілде о‚ ө -нің ү ‚ ұ (кө біне диалектіде) тү рінде кездесуі бұ лардың айтылуы жағ ынан жуық тығ ын кө рсетеді: домала – дұ мала‚ оян – ұ ян‚ қ ош – қ ұ ш‚ қ олдану – қ ұ лдану‚ сұ ра – сора‚ мұ қ ал – моқ алу‚ сорақ ы – сұ рақ ы‚ ү лгер – ү лгір (айтылуы – ү лгө р – ү лгү р)‚ тө ң ірек – тө ң ерек‚ ү ме – ө ме‚ кө су – кү су‚ шү берек – шө берек‚ сө йтіп – сү йтіп‚ ө йтіп – ү йтіп‚ бө гелек – бү гелек‚ бү лдірге – бү лдіргі. Сө йтіп‚ ө йтіп тү рде жазып айту қ олдан беріде жасалғ ан.

Ал жақ тың қ атысы жағ ынан бұ лар қ ысаң дауыстыларғ а жуық. Кейбір себептермен бұ лар жартылай ашық тарғ а жатқ ызылды (жоғ арыда айтылды).

Еріндік о фонемасының ө зге фонемалардан ерекшелігі бұ л байырғ ы сө здердің бірінші буынында ғ ана айтылады жә не жазылады.

Мұ ны тіл зерттеушілердің кө бі-ақ аң ғ арғ ан. П. Мелиоранский мұ ны қ азақ тілінің қ ырғ ыз тілінен ажырайтын ерекшелігі тү рінде ескерткен.

А. Байтұ рсынұ лы алғ ашқ ы “Тіл-қ ұ ралында”: “ О дыбысы сө здің бас буынында ғ ана естіледі. Басқ а буындарында ә м дауысты дыбыстардан соң қ азақ сө зінде еш орында естілмейді” (150-б.) – деп жазды. “Қ ымқ ырындылар бас буыннан басқ асында келмейді” (374-б.)‚ – деп‚ еріндіктерді бас буында қ аң тарып қ оюына да осы О себепші болғ ан сияқ ты.

Шынында да‚ байырғ ы сө здердің екінші‚ ү шінші буынында о дыбысы мү лдем ұ шырамайды. Мұ ның ө зі стол‚ роза сияқ ты кірме сө здердің айтылуын ө згертуге мә жбү р етеді. Ө йткені қ азақ тілінде бұ лардың алдынан дауысты (ұ) дыбыс жамалып‚ о дыбысы екінші буынғ а ө туге тиіс. Оны болдырмау ү шін тіл ү стө л‚ ырауза тү рінде айтпасқ а лажы жоқ. Майордың майыр болып айтылуы да содан.

Осы берік заң дылық тың қ амзол‚ абырой сияқ ты бірер сө зде сақ талмай жү ргенін аң ғ арсақ керек.

Қ амзол – орыста камзол (француз сө зі делінеді). Қ ара тілде бұ л қ амзал‚ кемзал (кем+зал – екі сө з тү рінде танылса керек).

Абырой – парсы тілінің абруй (аб – су жә не руй – жү з) дейтін сө зі. О -ның ә легінен бұ л сө з: абырай‚ ә бү рө й‚ ә бірей‚ абұ йү р‚ ә бү йү р‚ ә бійір‚ абыйыр тү рде айтылатынынан хабарымыз бар. Осылардың ең дұ рысы-абұ йұ р (жуан айтатындар ү шін)‚ ә бү йү р (жің ішке айтатындар ү шін).

Тіл ө те сезімтал. Егер абырой негізгі тү бір (екіге жарылмайтын) болса‚ онда О -ғ а тө збейді. Егер жарылатын болса (ақ ылой‚ бейнетқ ор)‚ тө зеді. Сонда сегіз он‚ тоғ ыз он‚ іш тон сияқ ты сө здерді біріктіріп‚ жиі айтар болсақ ‚ о-дан арылуғ а тура келеді: Сексен‚ тоқ сан‚ ыштан осылай пайда болғ ан.

Тек қ ор‚ -қ ой‚ -ғ ой қ осымшалары тү рінде келгенде ғ ана екінші‚ ү шінші буындарда айтыла да‚ жазыла да береді: даң ғ ой‚ даң қ қ ой‚ есепқ ор‚ ең бекқ ор‚ бейнетқ ор‚ шайқ ор‚ сә нқ ой‚ ә уесқ ой.

Ал орыс тілінен енген сө здерде о -ә рпі (буын талғ амай) тө рт-бес тү рлі айтылады. Кейде қ азақ тіліндегі байырғ ы о -ғ а жуық (вагон‚ забой‚ анекдот‚ кино‚ анод‚ порт‚ том‚ тон)‚ бірде о мен ө -нің арасынан‚ кейде ө - ге жуық (ноль‚ роль‚ толь) дыбысталады. Екпін тү спеген жағ дайда о ә рпі екпінсіз а дыбысы болады: атом‚ автор‚ коммунизм‚ совет‚ социализм‚ роман.

Орыстың о ә рпінің қ азақ тілінде қ алай дыбысталатынына мысал: божы (вожжи)‚ облыс (область)‚ нө мір (номер)‚кө пене (копна)‚ бә тең ке (ботинка)‚ бө кебай (пуховый)‚ кә мпит (конфета)‚ кә рзең ке (корзинка) т.б.

Ө фонемасының жазудағ ы таң басы – ө жә не е ә ріптері. Ө ә рпі (маймө ң ке‚ кастрө л‚ лә мбө к сияқ ты бірер сө зде болмаса) бірінші буында ғ ана жазылады. Тек қ осымша -кө й‚ -гө й тү рінде екінші‚ ү шінші буындарда айтыла да‚ жазыла да береді: ақ ылгө й‚ батагө й‚ данагө й‚ дә мегө й‚ жә дігө й‚ қ аскө й.

Ө фонемасы еріндік (ө ‚ ү) буындардан кейін айтылады: ө зө н‚ ө рө н‚ кө бө лө к‚ ү зө ң гі ‚ ү лкө н‚ дө ң гө лө к‚ тө ртө у‚ ү шө у‚ кү рө с‚ маскү нө м‚ қ аскү нө м‚ кү зө н‚ ү стө у.

Еріндік ұ ‚ ү фонемалары да бір-бірінен жуан‚ жің ішкелігімен ажырайды. Жазуда ұ фонемасы ы ә рпімен де таң баланады. Екінші буында ұ ә рпі бұ лбұ л‚ мазмұ н‚ мақ ұ л‚ мақ ұ лық ‚ мағ лұ мат‚ марқ ұ м сияқ ты сө здерде жазылады. Қ алғ ан жағ дайда бірінші буындағ ы о‚ ұ еріндіктерінен кейін ұ дыбысының орнына ы ә рпі жазылады: орын‚ оқ ы‚ отын‚ оныншы‚ обыр‚ жолы‚ қ ойшы‚ қ озы‚ қ ұ рық ‚ бұ рым‚ мұ рын‚ ұ ры‚ қ оры‚ жоры‚ осы‚ ұ сын.

Ү фонемасы да бірінші буында ү ә рпімен таң баланады да‚ қ алғ ан буындарда (тек дә ст ү р‚ д ү л-д ү л‚ мә жб ү р‚ мә шһ ү р‚ ә ң г ү дік‚ ә шм ү шке‚ сә йг ү лік сияқ тылар болмаса) і тү рінде жазылады: ө нім‚ ө кім‚ ө сім‚ ө тініш‚ ү міт‚ ү лгі‚ кү лкі‚ кө рік‚ тү лік‚ ү йіріл‚ ү гітіл.

Ұ ‚ ү де кейбір кө п буынды сө здерде кө мескілеу айтылады да‚ ы‚ і сияқ ты орфоэпиялық сө здіктерде тү сіріліп (ерекше белгімен) жазылады: бү р`су‚ жұ д`рық ‚ жой`лу‚ жұ м`лу‚ кө б`рек‚ кө к`рек‚ кү ж`рей‚ тү к`рік‚ қ ұ д`рет‚ ө к`ніш‚ тү ң `лу.

Сондай-ақ сө з басында р дыбысының алдында бірер сө зде тү сіріліп жазылады: ру‚ рух‚ рұ қ сат‚ Рү стем. Дауыстыдан басталатын қ осымша қ осылғ анда кейбір сө здердің екінші буынындағ ы ұ ‚ ү (жазуда ы‚ і) тү сіп қ алады: орын-орна-орны‚ мойын-мойны‚ кө ң іл-кө ң лі‚ бө рік-бө ркі‚ тұ рық -тұ рқ ы‚ сұ рық -сұ рқ ы‚ қ орық -қ орқ ып-қ орқ ады‚ бұ йыр-бұ йрық ‚ бү рік-бү ркеді-бү ркіп‚ ү рік-ү рке-ү ркіп‚ ұ рыс-ұ рсып-ұ рсады.

Қ азақ говорларында ү -нің ұ ‚ о -ның ө болып айтылуы сирек болса да ұ шырайды. Мысалы: ұ бырлы-шұ бырлы‚ ұ йма-жұ йма жә не ө тен. Ә деби тілде ү бірлі-шү бірлі‚ ү йме-жү йме жә не отан. Мұ ның соң ғ ысы ө кімет – ү кімет деген сияқ ты жергілікті тілде‚ ө зіндік мағ ынағ а ие болғ ан‚ яғ ни ү й‚ баспана‚ отбасы деген мә нде қ олданылады.

И фонемасы орыс тілі арқ ылы енген сө здердің қ ұ рамында ғ ана кездеседі: институт‚ университет‚ магазин‚ спутник‚ мина‚ филолог‚ билет т.б.

У фонемасы да тек орыс тілі арқ ылы енген ө здерде ғ ана айтылады: университет‚ ультра‚ учаска‚ уран‚ тунель‚ турбина‚ турнир‚ туризм‚ туфли‚ сувенир‚ сумка‚ пункт‚ пульт‚ прокуратура‚ пропуск‚ процедура‚ институт т.б.

И мен у -дың артикуляциясы дауыссыз й мен у -ғ а ұ қ сас. Айырмасы дауысты и мен у тоннан жасалады да‚ ауа еркін шығ ады‚ бұ лар буын қ ұ райды.

Қ азақ тілінде и‚ у фонемаларының болмағ анын орыс тілінен ертеректе енген сө здерден кө руге болады: орыс (русский)‚ қ амыт (хамут)‚ доғ а (дуга)‚ бө кебай (пуховый)‚ бө телке(бутылка)‚ кө шір (кучер)‚ сот (суд)‚ шө ген (чугун)‚ ү тік (утюк)‚ жә шік (ящик)‚ жеребе (жребий)‚ кә зекей (казакин)‚ кір (гиря)‚ резең ке (резинка)‚ сә тен (сатин)‚ кә рзең ке (корзинка).






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.