Жан ФОЛЛЕН

АРТАЙҒ АН Ҡ ОЯШ АҪ ТЫНДА

(хикә йә)

Родился ребенок,

окруженный безбрежным пейзажем,

Полвека спустя

Он был убит на войне.

Кто помнит теперь,

Как однажды

Поставил он у порога

тяжелый мешок,

Из которого выпали яблоки

и по земле покатились,

И шорох катящихся яблок

смешался со звуком мира,

Где пели беззаботные птицы.

Жан ФОЛЛЕН

Йә шә ү дә ү еремдә беҙ ҙ ең ауылда ө с хыялый булды. Мин уларҙ ың берә ү һ е хаҡ ында, тормошом китабының ҡ айһ ы бер биттә ренә ҡ ағ ылып ү ткә н, бә лки, шул китапҡ а ә ҙ ерә к мә ғ ә нә һ алырғ а булышлыҡ та иткә н хыялый Ә крә м тураһ ында һ ө йлә рмен. Һ ө йлә мә йенсә лә булдыра алмайым. Ә ле бына уны алып ҡ айтып барыуым, дө рө ҫ ө рә ге, уның мә йетен. Һ уң ғ ы ике йылын беҙ ҙ ә н йө ҙ ҙ ә н ашыу саҡ рымда ятҡ ан бә лә кә й ҡ алалағ ы психодиспансерҙ а ү ткә ргә йне ул. Ауыр тойғ олар, аң лата алмаҫ лыҡ кү ң ел болғ атҡ ыс кисерештә р менә н бә ү елә -бә ү елә колхоздың иҫ ке автобусында китеп барыуым. Бә лки, барыуыбыҙ ҙ ыр. Янда танау аҫ ты саҡ ҡ арая башлағ ан шофер Мө хтә р нимә лер һ ө йлә й, нимә гә лер ҡ ысҡ ырып кө лө п ебә рә. Минең уны ишетмә гә нде, тың ларғ а телә мә гә нде ә ҙ ерә к аң лаһ а икә н. «Һ ин нимә, Зә йни ағ ай, бер хыялый ү лгә н тип һ ары һ ағ ышҡ а батып килә һ ең. Кү ҙ ең де ас, ул ү лгә н тип, ана, донъя берә й ү ҙ гә реш кисергә нме? Юҡ, шишә мбе кө н ҡ алҡ ҡ ан йө н дә һ елкенмә гә н. Ҡ ояш та һ ү нергә уйламай», – тип тең кә гә тейә тағ ы. Ә рменә н саҡ ҡ айтҡ ан малайғ а, бер ни белмә йенсә, шундай аяуһ ыҙ һ ығ ымтағ а килергә кем хоҡ уҡ бирҙ е икә н, тип уйлайым эстә н генә.

...Аҡ ылғ а зә ғ иферә ктә рҙ е, һ инең сә, минең сә ҡ ыландыра, уйлай, һ ө йлә шә белмә гә ндә рҙ е беҙ ҙ ә шулай, хыялый, тип йө рө тә лә р. Башҡ а яҡ тарҙ а тиле, һ ә тә ү, ауһ ар, иҫ ә р, урыҫ саны башҡ ортлаштырып дү рә к, иван тип тә атайҙ ар ундайҙ арҙ ы. Беҙ ҙ ең яҡ тағ ыһ ы барыбер ҙ ә ҡ олаҡ ҡ а ятышлы, аң лар кү ң елгә һ ыйышлы, нисектер ә ҙ ә мде, беҙ ҙ ең сә ә йткә нсә, бө тө нлә й кешелектә н сығ арып ташламай. Хыялый... тимә к, хыялғ а бай кеше. Хыялый... шул хыялына артыҡ ышаныусан, шул хыялына ныҡ ә ү рә ү сә н бә ндә лә ул. Ә хыялдың тө рлө һ ө була, татлыһ ы ла, ҡ атлыһ ы ла, кеше ышанмаҫ лыҡ ҡ атыһ ы ла...

...Ә крә м хыялый менә н бер мә л бергә кө тө ү кө тә беҙ. Малдарҙ ы һ ыулауғ а тө шө рә беҙ ҙ ә уларҙ ы Ҡ абаҡ тауы башынан ө ҫ тә н генә кү ҙ ә тә беҙ. Ҡ ояш ҡ ыҙ ҙ ыра, мин кү лдә гемде сисә м дә, арҡ амды кү ктә ге ҡ ыҙ ыу тә рилкә нең нурҙ арына «терә йем». Ҡ ояш ул ваҡ ытта бигерә к йә ш ине, торғ аны ялҡ ын тубы, ут шары бына! Ә Ә крә м эҫ елә лә, ямғ ырҙ а ла септә гә ә йлә неп барғ ан киндер кү лдә ген һ алмай. Кешенә н ояламы инде. Һ ыу тө шкә ндә лә сисмә й ул, һ ыуланһ а, септә һ е ө ҫ тө ндә йө рө п кибә. Ҡ ояш йылыһ ында ирә йеп китеп ятабыҙ. Иҫ ә р дуҫ ым кү ҙ ҙ ә рен янып барғ ан кү ккә тө бә й ҙ ә оҙ а-аҡ шулай шым ғ ына ята. Нисек кү ҙ е ауыртмайҙ ыр? Мин ә ҙ генә ҡ ояшҡ а ҡ араһ ам да, кү ҙ ем ү ҙ емдеке тү гел кеү ек, башым ә йлә неп, кү ҙ алдым ҡ араң ғ ылана.

Шулай ята торғ ас, аптыратҡ ыс хә бә р һ алды Ә крә м:

– Ә гә р ҙ ә донъяны, ана кү рә һ ең ме йондоҙ ҙ арҙ ы, Зә йнулла, шунда менеп ҡ араһ аң, ө с ҡ атламда кү реп була.

Миң ә донъяның ө с ҡ атламда кү ренеү е нимә гә кә рә к ул, ә леге донъям шағ араҡ ҡ орорлоҡ, шуғ а уны тиҙ ерә к бү лдерә м, уның һ ү ҙ ҙ ә ренә н тиҙ ерә к кө лкө яһ ағ ым килә:

– Ә һ ин ҡ айҙ а кү рә һ ең йондоҙ ҙ арҙ ы, унда ҡ ояш та, башҡ а бер ни ҙ ә юҡ. Һ инең кү ҙ ҙ ә рең ә ллә ү тә кү рә ме ул? – ү ҙ ем эсемде тотоп тә гә рә п ятып кө лгә н булам. Кү ктә, ысынлап та, ҡ ояштан башҡ а хатта семтем болот ә ҫ ә ре лә юҡ. Ә крә м ө ндә шмә й. Ул, бысраҡ ҡ а батҡ ан эсен кү рһ ә теп, кү лдә генең итә ген ө ҫ кә кү тә рә лә, кер кү тә ргеһ еҙ сепрә кте епшетеп имеү ен белә. Ү ҙ енең кү ҙ ҙ ә ре кү ктә. Мин уның тағ ы ла ә ҙ ә м ышанмаҫ лыҡ ҡ ыҙ ыҡ һ ү ҙ ә йтеү ен кө тә м.

– Шунан, шунан, – тигә н булам, ҡ ыҙ ыҡ һ ыныуымды белдереп. Ул тағ ы сабыйҙ арса гонаһ һ ыҙ кү ҙ ҙ ә рен кү ккә тө бә й ҙ ә, бер мө ғ жизә гә ышанғ андай һ ү ҙ ен дауам итә:

– Ана шул йондоҙ ҙ арғ а менеп ҡ араһ аң, донъя, ана һ инең кеҫ ә ң дә ге ҡ ара икмә к кеү ек ө с ҡ атламдан тора.

– Нисек инде? – Ү ҙ ем дә һ иҙ мә ҫ тә н кеҫ ә мдә н икмә гемде килтереп сығ арам. Ә ул ысынлап та ө с ҡ атламдан икә н шул – нә ҙ ек кенә итеп теленгә н һ ыныҡ икмә к ө ҫ тө нә һ ары май һ ыланғ ан һ ә м уның ө ҫ тө ндә тағ ы ла ҡ ара икмә к. Ө лә сә йем майы иреп таралып тө шмә һ ен ө сө н ө ҫ тә н дә ҡ аплап ҡ уя. Май кү птә н ике һ ыныҡ икмә ккә лә һ ең гә н инде.

– Аҫ ҡ ы ҡ атламы – ер аҫ ты, унда ҡ урҡ ыныс, унда ауыр уйҙ ар урала. Уртала ер ү ҙ е, бына беҙ ултырғ ан ер. Ә ө ҫ тә кү к, зә ң гә р, матур кү к. Бына беҙ, хыялыйҙ ар, һ инең ә сә йең ә йткә нсә, бер тө рлө лә р, йә ер аҫ тында йә шә йбеҙ, йә кү ктә -ә йө ҙ ә бе-еҙ, – һ уң ғ ы һ ү ҙ ҙ ә рен ул рә хә тлә неп, кинә неп ә йтә. – Ә һ еҙ ергә ныҡ баҫ аһ ығ ыҙ, ана шул икмә к ө ҫ тө ндә ге кеү ек майҙ а йө ҙ ә һ егеҙ, Зә йнулла. Тик донъяны ҡ ояш янғ анда, йондоҙ ҙ арғ а менеп ҡ арарғ а кә рә к...

– Ә тө нө н ярамаймы ни? – Уның һ ү ҙ енә ышанмаһ ам да, ү ҙ ем һ орауын таба һ алам.

– Юҡ, тө нө н ярамай, ҡ араң ғ ыла кешелә рҙ ең кү ң еле ябыҡ була.

Ә крә м шулай «кү ктә йө ҙ ә», ә мин бер ни аң ламайым. Дө рө ҫ ө рә ге, мин бында аң ламаҫ лыҡ бер сер ҙ ә тапмайым, эйе, ер, уның аҫ ты була, ө ҫ тә, бында ә мрик асаһ ы тү гел, кү к инде. Уны шулай ҙ а бү лдермә йем, иҫ ә р менә н иҫ ә р булғ ансы, ә йҙ ә хыялланһ ын, ә йҙ ә яҡ тыла йондоҙ кү рһ ен – кем уғ а ҡ амасаулай. Мин бит белә м, йондоҙ ҙ ар тө нө н генә шаярып, кө лө п уйнайҙ ар ҙ а, ә кө ндө ҙ ө н улар айғ а һ ыйынып йоҡ лайҙ ар. Ә сә йем дә шулай ти...

Йылдар ү тер, ө лкә н синыфтарҙ а йондоҙ ҙ арҙ ың Ҡ ояш яғ ында ла булыуын белермен, тик иҫ ә р, хыялый Ә крә мдең шуны уҡ ымай-нитмә й, тойомлауын, йондоҙ ҙ арҙ ы кү рә алыуын ғ ына мә ң ге аң ламам... Керле кү лдә ген имеп ултырғ ан бысраҡ тә нле Ә крә мдә н йондоҙ ҙ ар нисек ытырғ анманы икә н? Ү ҙ ҙ ә ре яндарына саҡ ырғ андар бит ә ле. Аң ламаҫ һ ың йондоҙ ҙ арҙ ы ла. Ә миң ә тө нө н дә бик иғ тибар итмә йҙ ә р ине. Бында Хоҙ айҙ ың шауҡ ымы бар икә нен кем аң лағ ан да, кем белгә н. Кө пә -кө ндө ҙ йондоҙ кү реү селә р, шулай ҙ а бик кө нлә шә м мин һ еҙ ҙ ә н.

Ә крә мдең керһ еҙ, серһ еҙ килеш кенә, Зә йнулла, тип ө ндә шкә не бына ә ле лә ҡ олаҡ тө бө ндә яң ғ ырағ ан кеү ек. Уйлап ҡ араһ аң, мулла ҡ ушҡ ан тулы исемем менә н унан башҡ а миң ә бер кем дә ө ндә шмә гә н. Бө тә һ енә лә Зә йни булдым, ә сә й-ө лә сә йҙ ә ремә ғ ү мер буйы Зә йнү к бит инде. Тулы килеш ө ндә шеү енә асыуым да килә, Зә йнулла тиһ ә мине ҡ арт бабай тип ү сектергә н кеү ек була ине.

Ә ул:

– Исемде ү ҙ гә ртергә ярамай, уны мулла тү гел, Алла ҡ уша, – тип яуаплай, ҡ урҡ ып ҡ ына.

Был һ ү ҙ ҙ ә ренә минең кө лкө м генә килә:

– Һ ә р кемгә исем ҡ ушып йө рө һ ә, Алла хә лдә н тайып йығ ылыр ҙ аһ а. Ул бит берә ү генә – мин быны белә м.

– Шул берә ү булғ ан ө сө н генә, ул ҡ уша ла инде, – шулай нө ктә ҡ уя бә хә скә Ә крә м.

Ә крә мде уйлағ ан һ айын ә ле уның һ ә р һ ү ҙ енә н, ҡ ыланышынан, сә йерлек менә н бергә, аң лата алмаҫ лыҡ мә ғ ә нә лә таба башланым ирекһ еҙ ҙ ә н...

Кү ҙ емде йомоп шулай сикһ еҙ уйҙ арыма бирелеп килә инем, Мө хтә рҙ ең тауышына һ иҫ кә неп киттем.

– Ә ллә ойоп килә һ ең инде, Зә йни ағ ай? – Кү ҙ емде асып, башымды бормай ғ ына ҡ арарғ а мә жбү р булдым. – Ә крә м хыялыйҙ ың ата-ә сә һ е кем һ уң ул, ә ллә һ еҙ гә туғ анмы? Бигерә к ө ҙ гө лә неп йө рө ү ең ә ҡ арап ә йтә м.

– Миң ә туғ анлығ ы юҡ та юҡ лыҡ ҡ а, бына һ еҙ ҙ ең нә ҫ елгә ҡ ағ ылышы бар, – телә р-телә мә ҫ кенә яуаплайым.

– Кит ә ле, юҡ ты һ ө йлә мә, беҙ ҙ ең нә ҫ елдә хыялыйҙ ар юҡ ул.

– Шаярттым.

– Һ ин кешенә н улай мыҫ ҡ ыл итмә се, ағ ай.

– Кем кемдә н бит ә ле, – тип мығ ырҙ аным.

– Нимә тиң?

Ишетмә гә не хә йерле.

– Ә крә мдең нә ҫ ел-нә сә бе беҙ ҙ ең яҡ тан тү гел ул. Елмерҙ ә к артынан, ҡ атайҙ ар яғ ынан килеп сыҡ ҡ андар шикелле. Шуғ а, Билә рит айыуына оҡ шап, бигерә к бә һ леү ә н кә ү ҙ ә ле лә һ ә.

– Ине тиң.

– Нимә ине? – ҡ апыл аң ламайыраҡ ҡ алдым.

– Концы отдал бит инде, – шө кә тһ еҙ итеп кө лө п ебә ргә н булды Мө хтә р. Йә нһ еҙ ә ҙ ә м икә н, кеше ү лгә н, ә ул ат кеү ек кешнә п кө лә. Эй, уйлаһ аң ул ғ ынамы, хә ҙ ер бө тә беҙ ҙ ә шул, донъя кө тө р, тамаҡ ҡ айғ ыртыр, байлыҡ туплар ө сө н генә бирелгә н был йә н тип йә шә йбеҙ бит инде. Кешенең йә ненә, хә ленә инер кө йө н дә, кө нө н дә тапмайбыҙ. Ү ҙ ем һ уң? Ә ле фә рештә кеү ек килгә н булам, Ә крә м кеше аша хат яҙ ҙ ырманы ла, сә лә м ебә рмә неме? Һ ин ярҙ ам итеү тү гел, яуап та бирмә нең. Бә лки, илле алты йә шлек һ ин дә мин йө рө гә н тиле дуҫ ың дың мә йете артынан йө рө мә гә н дә булыр инең ә ле. Иртә рә к ҡ уҙ ғ алһ аң, ул да, бә лки, иҫ ә н булыр ине. Һ ин дә, шул бер иҫ ә рҙ е, тип уйламаның мы икә н? Ярай, ваҡ ытында намыҫ ың уянды...

Тағ ы ла Мө хтә рҙ ең гө рө лдә п сыҡ ҡ ан тауышы айнытып ебә рҙ е.

– Ата-ә сә һ ен мин белмә йем инде, шулай ҙ а кемдә ргә туғ ан һ уң ул? – ҡ алай ныҡ ҡ ыҙ ыҡ һ ынып китте был малай.

– Белмә гә нең тә биғ и, етем ү ҫ те Ә крә м. Атаһ ы ү ҙ е киткә с тыуғ ан улын бө тө нлә й кү рмә йенсә һ уғ ышта ятып ҡ алғ ан. Ә сә һ е һ уғ ыштан һ уң ү лде. Яҙ ғ ыһ ын, Тө кө ндә н ашлыҡ алып ҡ айтып килгә нендә, аты менә н бергә Иҙ елгә ишелеп тө шө п, мә рхү мә булды. Урамда ү ҫ те Ә крә м, ө йҙ ә н-ө йгә йө рө п буй еткерҙ е. Беҙ бит бер урам балалары. Шулай бик ауы-ыр яҙ мышлы булды инде ғ ү мере-е, – һ уң ғ ы һ ү ҙ ҙ ә р йә нде йыртып сыҡ ты.

– Ә -ә... шулай икә н, – тигә н булды юлдашым. Кеше яҙ мышы ауырлығ ын уртаҡ лашыуҙ ан тү гел, Ә крә м хыялыйҙ ың ү ҙ нә ҫ еле булмауын аң лап шундай ө н сығ арыуы булыр.

Беҙ бит бер урам балалары... Ә крә м, Искә ндә р, мин... Ә крә м беҙ ҙ ә н ө с йә шкә ө лкә н ине. Ул ҡ ырҡ берҙ ә, ә беҙ Ең еү йылын алып килер ҡ ышта, ө лә сә йем ә йтмешлә й, һ ыйыр тиҙ ә ге туң ғ ан мә лдә, тыуғ анбыҙ. Сабый сағ ымда беҙ гә Ә крә мде бик индерә һ алып бармауҙ арын, инһ ә лә, минең тирә лә бик уйнатмауҙ арын семтем генә хә терлә п ҡ алам. Ә сә һ е ү лгә ндә уғ а ете йә штә р тирә һ е булғ андыр ә ле. Ө йҙ ә гелә рҙ ең эң ерҙ ә (һ ө йлә гә н һ ү ҙ ҙ ә рҙ ә н бигерә к, ҡ ыҙ арып ҡ ояш батып барғ анын ныҡ хә терлә йем) хә ҙ ер нишлә р инде был тилекә й, ней ҡ арар туғ аны юҡ, тип һ ө йлә гә ндә ре ҡ олағ ыма ишетелгә ндә й. Беҙ гә йә шә ргә килһ ен, тип һ икереп торғ айным, ә сә йем арҡ амдан һ ыйпап, был хә бә рең де кү рше-фә лә нгә ә йтеп ҡ уйма, Ә крә мде йыраҡ ҡ а, ҡ алағ а, алып китә лә р, тип тынысландырып ятҡ ырыуын иҫ лә йем. Шул ваҡ ыт мин ҡ ыҙ арып байып барғ ан ҡ ояшҡ а оҙ аҡ ҡ арап ятҡ айным. Бө гө ндә н алып Ә крә мдең дә ҡ ояшы байыны, тигә н уй ул саҡ та башыма ла инеп сыҡ мағ андыр. Ә ле кү ҙ алдына килтерә м дә, шул кө ндә ге ҡ ояш ылыҡ тырғ ыс ҡ ыҙ ыл тү гел, ә нисектер ҡ уйы ҡ ыҙ ылғ ара булып, хә срә тлә неп, киткеһ е, байығ ыһ ы килмә й, офоҡ та аҫ ылынып торғ ан тө ҫ лө. Лә кин ҡ ояш йә ш, барыбер ҙ ә дә ртле кеү ек ине. Бө гө н дә, ана, алдымда шул ҡ ояш. Тик ул арығ ан, ҡ артайғ ан, кү пте кү ргә н, кисергә н.

Ә сә йем ә йткә н хә бә р дө рө ҫ кә сыҡ маны. Ә крә мгә, бә хеткә ҡ аршымы, бә хетһ еҙ леккә ме, ҡ алала йә шә ү яҙ маны, беҙ ҙ ә н дә бик йыраҡ ҡ а китмә не, бары урам осондағ ы яң ғ ыҙ йә шә гә н Ғ ә шү рә ҡ арсыҡ ҡ а барып һ ыйынды. Ә уның берҙ ә н-бер ҡ ыҙ ы һ уғ ыш башланмаҫ элек Ү збә кстанғ а сығ ып киткә н дә шунда тө плә нгә н. Ә крә м уғ а һ ыйынмағ андыр ҙ а бә лки, «ү ҙ емдең гонаһ ым, ү ҙ ем ҡ арайым «тип ҡ арарғ а алғ ан уны Ғ ә шү рә. Быны мин һ уң ынан ғ ына белә сә кмен. Гонаһ ы ла ни саҡ лы бит ә ле – Хоҙ ай бизмә не ни ә йтер? Кендек ә бейе булғ ан ул Ғ ә шү рә ә бей. Ә крә м – уның был фани донъяғ а ҡ абул иткә н һ уң ғ ы изге заты. Беҙ ҙ ең яҡ ҡ а хас булмағ анса, артыҡ бә һ леү ә н булып тыуа беҙ ҙ ең дуҫ ыбыҙ. Ә сә һ е шуғ а бик ауыр таба уны. Ағ залары иҫ ә н, һ ау-сә лә мә т булып йә шен тултырып килгә ндә сабыйҙ а сә йер ү ҙ гә рештә р һ иҙ елә башлай. Кү ҙ алмалары, кесерә йеп, бер-береһ енә яҡ ыная, хә рә кә ттә ре быуынһ ыҙ уйынсыҡ тарҙ ы хә терлә тә...

Ике йә шен тултырғ ас малайҙ ың, ысынлап та, аҡ ылғ а зә ғ иферә к икә не ныҡ лап асыҡ лана. Ана шул саҡ та Ғ ә шү рә ҡ арсыҡ телгә килә лә инде: «Ҡ абул иткә ндә лепкә һ енә ныҡ теймә немме икә н тигә н быуынғ а тө шө р ауыр тойғ о булғ айны шул, раҫ ҡ а сыҡ ҡ ан, ай, Иблистең дө мө ккө рө. Ошо Ә крә мдә н һ уң, ә йтә м бит, башҡ аса кендек киҫ ергә ҡ улым барманы. Бигерә к ә змә ү ерҙ ә й сабый ине шул, ней Сабира килендең хә ле юҡ, артыҡ кө слө к кү рһ ә телде микә н ни, ай, Аллам, шә фҡ ә тең дә н генә ташлама балаң ды.» Тә гә рә п ятып илаһ аң да кире ҡ айтарып та, яң ыртып та булмай шул ҡ ылғ ан-киҫ кә нде. Кем белә, бә лки кендек ә бейенең бө тө нлә й ғ ә йебе юҡ тыр, нә ҫ ел-нә сә птә н дә кү сеп килә ундай сир. Елмерҙ ә к аръяғ ына сығ ып Ә крә мдең атаһ ының туғ андарын барлап йө рө ү се булмағ ан даһ а...

Мин белгә не һ ә йбә т ә бей булды ул Ғ ә шү рә ҡ арсыҡ. Ә крә мдең тамағ ын һ ә р саҡ туйҙ ыра, ө ҫ тө н ныҡ лы бө тә йтә алмаһ а ла, сит-яттарҙ ан ҡ урсып торҙ о, тиле тип кө лө ү селә рҙ ең ауыҙ ын да яба белде, сараһ ыҙ саҡ та ҡ улын да эшкә екте. Тик ү ҙ е бер ҡ асан да Ә крә мде ҡ ыйырһ ытманы һ ә м уны ла кешелә ргә ҡ арата миһ ырбанлы булырғ а ө йрә тте. Ә ле янымда килгә н Ә крә мгә нә ҫ ел булыуҙ ан баш тартҡ ан Мө хтә р – изге Ғ ә шү рә нең бү лә ре инде. Тик уғ а был турала ө ндә шмә ү ең хә йерле, буғ ай. Килә сә ктә аҡ ылы етһ ә, ү ҙ е һ ораштырып белер.

Һ уғ ыштан һ уң ауыр йылдарҙ а ү ҙ ең дең йә нде аҫ ырауы ҡ алай ауыр булһ а, һ игеҙ -туғ ыҙ йә шендә ү к ө рлө к буйы ү ҫ кә н малайғ а ла аҙ ыҡ табаһ ы бар. Бер мә л Ә крә м ө йҙ ә н-ө йгә ашарғ а һ оранып йө рө й башланы. Кешелә р быны ғ ә йепкә һ анаманы ла, ауыҙ ғ а ҡ апҡ аны менә н бү леште, артып ҡ алғ анын ҡ арсыҡ ҡ а ла ө лө ш итеп бирҙ е. Кендек ә бейе биргә н ө лө штө алды, тимә к, улының хә йерселә неп, телә нселә неп йө рө ү енә ҡ аршы булмағ андыр ҙ а. Был хә л тә ү ҙ ә һ ирә герә к булһ а, Ғ ә шү рә ә бей ауырый башлағ ас йышыраҡ ҡ абатланды. Ун ике йә шендә ҡ араусыһ ыҙ ҙ а ҡ алғ ас Ә крә м ҡ ышҡ ыһ ын бө тө нлә й ө йө нә ҡ айтмай ине. Ө йҙ ә н-ө йгә сиратлап ҡ унып сығ а. Эй, ул саҡ та кешелә рҙ ең миһ ырбанлы булыуы! Ә крә мде бер кем ҡ ыуып сығ армай, киреһ енсә, ул килһ ә, Алланың тағ ы бер ҡ олон ашатып, кү ң елен кү реп, кү пме сауап алына, тип хужа һ ө йө нә. Кү ң ел тө шө ргө с бер яғ ы ғ ына бар: Хоҙ айҙ ың кә мһ етелгә н был затына ниндә й генә хө рмә т кү рһ ә тмә, лә кин уның урыны барыбер тупһ а тө бө ндә. Бетле башлы, бысраҡ хә йерсене берә ү ҙ ә бик тү ргә ү ткә рмә ҫ ине. Һ ә м шуныһ ы һ ә йбә т: Ә крә м быны ү ҙ е лә бик яҡ шы аң лай, булғ анына шө кө р итә, кө нө буйы бү релә р олоғ ан ашҡ аҙ анына ә ҙ ерә к йылы тө йө р тө шһ ә, ике яҫ ы усы менә н битен ҡ аплап һ ыпырып «ә ппә р» итә лә, ө йрә неш буйынса тупһ а тө бө нә иҫ ке бишмә тен йә йеп татлы йоҡ оғ а тала. Иртә н, ел алып киткә нме ни, юҡ та була. Кешене артыҡ бимазалаһ аң, аҙ ағ ы насар бө тә ул – быны һ иҙ гер кү ң еле аң лағ андыр, кү рә һ ең. Ә крә м, ниндә й генә хә лдә булмаһ ын, һ ис кенә лә кеше ә йберенә ҡ ул һ уҙ маны, ә ле уйлайым да, шуғ а ла уны ауыл кешелә ре сит-ят кү рмә гә ндер, шиклә неп ҡ арамағ андыр.

Ә крә мдең был килер сиратын беҙ кө тө п алдыҡ. Ү ткә н аҙ нала һ ин дә мин һ ө т биргә н кә зә беҙ, ө с бә рә сен йә тим итеп, ҡ азаланып ҡ уйғ айны, һ уйырғ а мә жбү р булдыҡ. Ө лә сә йем был кө ндө ҡ аҙ ан тултырып ит бешерттерҙ е, эҫ е итеп мунса яҡ тыртты. «Гонаһ тарыбыҙ кү бә йгә ндер, Хоҙ ай юҡ ҡ а ҡ аза ебә рмә ҫ. Шау етем изге Ә крә мде булһ а ла ризалатайыҡ...» – тип һ ө йлә нде ул. Кү ң елебеҙ гә тыныслыҡ, йә небеҙ гә сауап алыр ө сө н шуғ а тү ҙ емһ еҙ лә неп кө тә беҙ урам хә йерсеһ ен.

Искә ндә рҙ ең һ уғ ыштан аяҡ һ ыҙ ҡ айтҡ ан атаһ ы (минең атайым да һ уғ ыштан бик ҡ аты сирле булып ҡ айтҡ айны, ул бик тороп йө рө й алманы) тә ү ҙ ә тиленең оҙ онса ҡ абаҡ ҡ а оҡ шағ ан башын ү ткер бә кеһ е менә н ялтыратып ҡ ырҙ ы. Бер аҙ ҙ ан беҙ уның менә н мунсағ а киттек. Бишмә т кейгә н ө лә сә йем ү ҙ е инеп, оялмағ ыҙ, балалар, тип, йә ндә р сыҡ ҡ ансы миндек менә н сапты. Мин тү ҙ мә й илап ебә рҙ ем, ә Ә крә м тын ғ ына тик ята. «Керле тә не иҙ рә п рә хә тлек сигә бахырҙ ың. Рә хә т сикһ ен, рә хә тлә нһ ен, йә не керһ еҙ уның,»– тип ө лә сә йем тағ ы ла эҫ е һ ала. Аҙ аҡ ө лә сә йем сыҡ ҡ ас эй тырнанырғ а тотондо был, ҡ айһ ы бер ерҙ ә ре ҡ анап сыҡ ты. Һ уң ынан тонғ ан кө л һ ыуында рә хә тлә неп йыуындыҡ. Ә сә йем, бишмә тенә н башҡ а, уның бар кейемен йыуып эҫ е таш ө ҫ тө нә һ алды, шулай бетенә н ҡ отолоп булалыр. Атайымдың кү лдә к-салбарын кейеп алғ ас ү ҫ кә н, кү ркә м егет булды ла ҡ уйҙ ы. Тик кү ҙ ҙ ә ре генә, һ арыҡ тың йоморо тиҙ ә ген хә терлә теп, йә нһ еҙ, сө м ҡ ара һ ә м баҫ һ аң һ ытылып китер тө ҫ лө ине. Ү ҙ ҙ ә ре ғ ә йепле тө ҫ менә н бә зерә йеп ҡ арай. Ул кү ҙ ҙ ә р эсендә меҫ кенлек батша булып алғ айны. Атайымдың кейемдә ре шул ваҡ ытта уҡ ун ике-ун ө с йә шлек дуҫ ыма тап-таман ине. Ҡ алай һ онтор булғ ан ул. Ҡ айтҡ ас кә зә итенә н һ урпа һ емерҙ ек. Ә крә м, ярты туҫ тағ ын һ емергә с, «ә ппә р» итте лә ишек тө бө нә юлланды. Ө лә сә йем уны һ ө йрә п тигә ндә й килтереп, яң ынан һ икегә ултыртты:

– Йү нле ризыҡ кү рмә й ашҡ аҙ аның ҡ ырҡ ылып бө ткә ндер, аша, бисараҡ айым, аша, – тип ҡ ыҫ тап, тә рилкә лә ге ашын ашатып бө тө рттө. Ә сә йем ятырғ а урын һ ала башлағ ас, дуҫ ым тағ ы ишек тө бө нә килеп, бишмә тен йә йҙ е. Ө лә сә йем был юлы тү ҙ мә не, битә рлә п ташланы:

– Бү рене бү реккә һ алһ аң да урманғ а ҡ арай ти, ни ғ иллә һ уң ул, ә? Ана бар һ икегә, Зә йнү ккә арҡ а терә п ят. Мунсанан һ уң кеше ишек тө бө ндә ятамы, ү ә т йү лә р, ә.

– Ә крә м ней, былай ҙ а йү лә р инде ул, ятһ ын шунда, – тинем. Шунан, атайымдың ҡ ырыҫ ҡ арашын тойоп, тиҙ генә юрғ ан аҫ тына сумдым. Вай, йү нһ еҙ булғ анмын. Етеш тормошта йә шә гә с ни, майҙ а йө ҙ гә н кешенең урамдағ ы хә йерсенең кү ң елен аң лар аҡ ылы буламы ни? Ә крә м тың ланы, бө гә рлә неп кенә һ ике ситенә килеп ятты. Йоҡ о аралаш, Ә крә мдең ҡ оҫ ҡ аны, ә сә йемдең, эт ҡ арынына майлы аш килешә ме ни ул, тип һ ө йлә нгә не тө ш менә н бергә буталды. Мунсанан һ уң онотолоп йоҡ ланылғ ан, иртә н торғ анда «йү лә р»ҙ ә н елдә р иҫ кә йне.

Аҙ аҡ Ә крә м беҙ гә оҙ аҡ килмә не. Сираты етһ ә лә, беҙ гә теймә й, аша ү тер булды. Ө лә сә йем тү ҙ мә не:

– Бар, Ә крә мде кү реп һ ора ә ле, нишлә п беҙ гә килмә й ул, – тип, мине эҙ лә ргә сығ арып ебә рҙ е. Йү лә рҙ е тиҙ таптым, нишлә п беҙ гә килмә йһ ең тим. Ө ҫ тә н миң ә оҙ аҡ итеп ҡ арап торҙ о ла:

– Һ еҙ мине тупһ а тө бө нә һ алмайһ ығ ыҙ, мин һ еҙ гә бармайым, ишеү... ашығ ыҙ майлы, – тине. Ө лә сә йемә ҡ айтып ә йткә йнем, уныһ ы илап ебә рҙ е.

– Ысынлап та иҫ ә рҙ ең дә иҫ ә ре икә н, – тип ҡ уйҙ ы ә сә йем. Ө лә сә йем бер аҙ тынысланғ ас:

– Улай тип ә йтмә, килен, иҫ ә р тү гел ул, беҙ аң ламаҫ лыҡ артыҡ аҡ ыллы. Хоҙ ай уны артыҡ иманлы итеп ә шкә рткә н. Ү ҙ урынының ҡ айҙ а икә нен белә. Мин ә ле, ошо йә шемә етеп, фани донъяла урынымды белмә йем, ишек тө бө ндә ме, мендә р ө ҫ тө ндә ме. Кү птә р, бик кү птә р белмә й, – шунан миң ә тө бә п ө ндә ште. – Ә йт Ә крә мгә, килһ ен, ишек тө бө ндә урын табырбыҙ...

Булғ ан бит заман. Эй, ул саҡ та кешелә рҙ ең миһ ырбанлы булыуы! Һ уң ғ ы ҡ абым ризығ ын кеше менә н бү лешер ине. Ә хә ҙ ер нимә, кеше етеш йә шә й, тамағ ы туҡ. Донъялары бө тө н, кү ң еле тишек. Иҫ лә һ ә ң, һ оҡ ланғ ыс бит, элек кемдер ө й кү тә рә икә н, бө тә ауыл шунда ағ ыла. Ө мә! Һ ә р кем килә, ҡ улынан килгә нсе ярҙ ам итә. Мискә лә п бал ә сетә лә р ҙ ә – ө й ҙ ә ҡ алҡ а, байрам да. Ә бө гө н... арҡ ыры ятҡ ан кә ртә не буй һ алғ ан ө сө н хаҡ һ орайҙ ар. Ярҙ ам иткә н ө сө н ә сә һ енә н улы аҡ са ала. Туғ анлыҡ, ҡ унаҡ ҡ а саҡ ырыу, ө мә лә р, бер-берең дең хә ленә инеү... – юҡ ҡ а сығ а бара. Ә ө ҫ тә л тулы ризыҡ, ө й тулы – йыһ аз. Ишектә р ун ҡ атлы йоҙ аҡ менә н бикле, ә элек? Йыраҡ ҡ а йә оҙ аҡ ҡ а китер булһ а ғ ына хужа ишеге кү гә ненә сыбыҡ, йә ҡ аҙ ҡ анаты тығ ып китә ине. Кү гебеҙ бейек тә, һ урпабыҙ шыйыҡ хә ҙ ер. Шуғ а ҡ ояшыбыҙ ҙ а ҡ артайғ андан-ҡ артая бара... Кешелә р, ү ҙ донъяһ ына сумып, ҡ ояшҡ а бағ ып алырғ а ла ваҡ ыт тапмай. Ә беҙ ҙ ең заманда кө ндө ҙ йондоҙ кү реү селә р бар ине.

Хә ҙ ерге заманда йә шә һ ә, ү ҫ мер Ә крә м ү лгә н булыр ине пажалуй. Бө гө н бер ҡ атлы, ярҙ амсыл, саф иҫ ә р-хыялыйҙ ар, бә лки, кү берә к кә рә ктер. Ул саҡ та кү птә р ү ҙ урынын белер ине.

Аҡ ылғ а зә ғ ифтә рҙ ең дә тө рлө һ ө була, ә лбиттә. Ана беҙ ҙ ең кү рше Ҡ ушҡ айын ауылының хыялыйы – сулаҡ Сибә ғ ә т, иҫ ә ренә етеп, ярты ауылды яндырып, юҡ ҡ а сығ арҙ ы. Кө ҙ гө ә се елдә берә ү ҙ ең кә бә не тө бө ндә ут яғ ып йылынырғ а уйлағ ан. Бына ул иҫ ә рҙ ең дә иҫ ә ре. Юҡ, беҙ ҙ ең Ә крә м – ул дү рә к эргә һ ендә бө тө нлә й фә рештә. Уның ауылғ а ла, ауылдаштарғ а ла һ ис кенә лә зыяны теймә не, киреһ енсә, буй еткергә с, һ ә р ө й уның изгелеген кү ргә ндер ә ле. Иҫ ә рҙ ә р эшкә ә рһ еҙ була бит ул. Кеше ҡ улы етмә гә н саҡ тарҙ а, тамаҡ хаҡ ына, тип эш эшлә теү се уны ауыл урамынан ү ҙ е эҙ лә п таба торғ айны. «Ә йҙ ә ле, Ә крә м, бесә н сабыш ә ле,» – тип кешесә һ ораһ аң да, йә: «Ҡ улың бигерә к оҫ та, иртә гә ө мә гә кил, йә ме,» – тип һ алпы яғ ына һ алам ҡ ыҫ тырһ аң да, «Һ ин тыуғ анда мин һ ө йө нгә йнем, утын ярырғ а бараң, иначе туҡ майым,» – тип ҡ урҡ ытһ аң да, ҡ айҙ ан ишеткә н дә, кем ө йрә ткә н тиң, бер ү к һ ү ҙ ен ҡ абатлай торғ айны: «Ишеткә нһ ең дер, буштың атаһ ы ү лгә н тиҙ ә р бит, ике баш ҡ орот биреп, фатихалап ҡ ына бисә ң дең эргә һ енә ятҡ ырһ аң, барырғ а була-а.» Йомош менә н барғ ан ә бейҙ ә ргә лә, апай-ҡ ыҙ ҙ арғ а ла шул һ ү ҙ ен нә ҙ ек кенә тауышы менә н һ уҙ ыр ине. Кешелә р бығ а ө йрә неп бө ткә н инде, кө лө мһ ө рә йҙ ә р ҙ ә, риза, риза, тип ҡ улын бирә лә р, тегеһ е шунан, оҙ он кә ү ҙ ә һ ен кө йә нтә лә й бө гө п, хужа артынан эйә рә. Эш тамамланғ ас, хужаның вә ғ ә ҙ ә һ ен дә онота, ә ллә ү ҙ енең ҡ алыплашҡ ан һ ү ҙ енең мә ғ ә нә һ ен бө тө нлә й аң ламай, ө с-дү рт тә рилкә ашты кү тә реп эсә лә, балтаһ ы булһ а, уны биленә ҡ ыҫ тырып, һ ә нә к йә салғ ы икә н, иң енә һ алып, баяғ ыса бө кө рә йеп, ә крен генә ҡ айтып китә. (Ошо рә ү ешле киң аҙ ымдар менә н атлап барыуы һ аман да кү ҙ алдымда). Хә ленә инеп кешелә р аҡ са һ онһ а, миң ә ҡ ағ ыҙ кә рә кмә й, мин бисер тү гел, тип ебә рә. Ул ҡ ағ ыҙ ҙ ың һ иммә тен дә, иҫ ә бен дә белмә не, ахыры. Ике баш ҡ орот бирһ ә лә р иһ ә – алды, салбар кеҫ ә лә ренә ике яҡ тан тупайтып һ алып ҡ уйыр ҙ а, атлағ ан ың ғ ай тегелә рҙ е, тө шө п ҡ алмағ андармы, тигә ндә й, тотҡ олап ҡ арар ине. Эш туҡ тап ирҙ ә р тә мә ке тарта башлаһ а, Ә крә м шул ҡ аты ҡ оротон балалар һ ымаҡ имеп ултыра торғ айны.

Ә леге һ ү ҙ е арҡ аһ ында мә ҙ ә к тә, ҡ ыҙ ғ аныс та хә лдә р булып алды. Ауылғ а икенсегә генә ҡ айтҡ ан ө р-яң ы кейә ү енә н Ә смә тә й (Ә смә тү тә йҙ е беҙ шулай йө рө тә беҙ) һ арайынан тиреҫ сығ артмаҡ сы була. Тегенең бармаҡ тай ғ ына кә ү ҙ ә һ енә ҡ арап тора ла, йә ллә пмелер инде: «Ү ҙ ең дең генә ҡ улың дан килмә ҫ, Ә нү ә р кейә ү, магазин алдында оҙ он буйлы тиле Ә крә м булыр, шуғ а ө ндә ш, Ә смә тә й тиреҫ сығ арышырғ а ү тенде, тип ә йтерһ ең,» – тип ныҡ лы ғ ына аң латып, тилене саҡ ырырғ а ебә рә. Бармаҡ тай кейә ү яң ылышмай ғ ына таба ярҙ амлашасаҡ кешене. Ү тенесен дә ҡ ә йнә һ е ө йрә ткә нсә еткерә. Беҙ ҙ ең Ә крә м хә лде аң лай: тимә к, ярҙ ам кә рә к. Ултырғ ан урынынан яйлап ҡ ына ҡ алҡ ына ла, ғ ә ҙ ә ттә гесә:

– Ишеткә нһ ең дер, буштың атаһ ы ү лгә н, тиҙ ә р бит, ике баш ҡ орот биреп, фатихалап ҡ ына бисә ң дең эргә һ енә ятҡ ырһ аң, барырғ а була-а, – тигә н һ ү ҙ ҙ ә рен ҡ абатлай. Кейә ү егете, был һ ү ҙ ҙ е ишеткә с, тегенең муйынына йә бешә:

– Бына һ иң ә тағ ы, минең кә лә ште захотел, – тип һ ө йлә нә тей. Бә һ леү ә н алдында ҡ урҡ ыуын юғ алтырлыҡ булғ ас, кө нлә шеү е бик кө слө булғ андыр яң ы ө йлә нгә н ирҙ ең. Ғ ү мерҙ ә кешенең ү ҙ енә тү гел, ә йберенә лә теймә гә н Ә крә м иһ ә ҡ урҡ ып ҡ алғ ан. Кейә ү егете ү ҙ һ ү ҙ лә неп, бараһ ың мы, тип тағ ы ла һ орай икә н. Теге бахыр бер ни булмағ андай, шулай ҙ а бер аҙ тотлоғ а-тотлоғ а, тағ ы ла буштың атаһ ын да, ике ҡ орот менә н тегенең бисә һ ен иҫ кә тө шө рә лә, ризалығ ын һ орап ҡ улын һ уҙ а. Йә тсә кейә ү ҙ ең асыуы бө тө нлә й ҡ абара, бә һ леү ә ндең ҡ аушауын һ иҙ еп, ү релеп-ү релеп тегенең битенә сә пелдә тә. Шулай ҙ а был фани донъяла гонаһ һ ыҙ лыҡ тың да сиге булалыр инде, Ә крә м, тегене сабый бала кеү ек биленә н генә кү тә реп ала ла, магазин соланының башына сө йә лә ырғ ыта. Һ ә м бер ни ө ндә шмә й киң баҫ ып, был юлы ә ҙ ерә к тиҙ леген арттыра биреп, ҡ айта ла китә. Кейә ү егет сә ғ ә ттә н ашыу, тө шө рө гө ҙ, тип иламһ ырап солан башында ултырырғ а мә жбү р була.

Тик ошо кө ндө генә Ә крә м беренсе һ ә м һ уң ғ ы тапҡ ыр кеше ү тенесен кире ҡ аҡ ты. Был мә л кү ң елендә ниндә й бурандар, башында ниндә й уйҙ ар ҡ оторғ андыр, Хоҙ ай ғ ына белә инде. Аҙ нанан ашыу ө йө нә н сыҡ маны, хә л белергә ингә н кешелә ргә, мендә ренә ҡ апланып, йө ҙ ө н кү рһ ә тергә оялды.

Икенсе хә л ҡ ыҙ ғ анысыраҡ тө ҫ алды. Ү рге урам клуб мө дире Мө хә ррә м быны ла ө й кү тә рергә ө мә гә саҡ ыра. Ғ ә ҙ ә ттә гесә ике баш ҡ орот менә н бисә эргә һ енә ятҡ ырыуғ а ҡ ул биреп килешелә. Эш тамамланды, ө й кү тә релде хә ҙ ер. Ауыл ирҙ ә ре менә н кинә неп ятып урамда бал һ емерә беҙ. Ундай-бындай ә се нә мә не ауыҙ ына ла алмағ ан Ә крә м, һ ә р ваҡ ыттағ ыса ныҡ лы ғ ына итеп ашап алғ ас, ҡ айтырғ а йыйынды. Шул саҡ мә рә кә сел Мө хә ррә мдең башына бал шауҡ ымы менә н бергә хә тә р уй ҙ а килеп һ уғ ылғ ан бит, ә й. «Нишлә п ул, ир була тороп, бар ғ ә м алдында Ә крә мгә биргә н вә ғ ә ҙ ә һ ен ү тә мә ҫ кә тейеш ә ле». Был, биленә н балтаһ ын һ алдырып, кө слә п-тартҡ ылап, Ә крә мде иҫ ке йортона алып инеп китте. Ҡ атыны ла уның йор һ ү ҙ ле, кем ә йтмешлә й, йоталмаһ аң – һ оғ ондорор, ҡ оҫ алмаһ аң ҡ оҫ торор боевой бисә ине. Эстә ни һ ө йлә шкә ндә рҙ ер, Мө хә ррә м, ишеген тыштан биклә п, эре генә, һ ыҙ ғ ырып килеп сыҡ ты. Бө тә ауыл ирҙ ә ре тын да алмай ни булырын кө тө п ултырабыҙ. Ике минут та ү тмә не кү гә не-элгесе менә н бергә аҡ тарып, «сороковка» таҡ таларҙ ан эшлә нгә н ауыр имә н ишекте кү тә реп, Ә крә м кү ренде. Быны кү реп ирҙ ә рҙ ең кү ҙ ҙ ә ре шар булғ айны. Кү ҙ ҙ ә ре аларғ ан тиле, ишекте баш ө ҫ тө нә кү тә ргә н килеш, Мө хә ррә мдең алдына килеп баҫ ты ла, ярһ ыуын саҡ тотҡ ан ү геҙ ише, быш-быш килә башланы. Бө ттө баш, Мө хә ррә мде ү лтерҙ е был, тип уйлап та ө лгө рмә нек, клуб мө дире тегенең тубығ ын барып ҡ осаҡ ланы:

– Ү лтерә генә кү рмә, Ә крә м ағ аҡ айым, уйламайыраҡ шаярҙ ыҡ, ү лтерә генә кү рмә, килә сә ктә табаның ды ғ ына ү беп йә шә рмен...

Иламһ ырап һ ө йлә нгә н хужаның һ ү ҙ ҙ ә рен былай ҙ а аң ламағ ан бә һ леү ә н ү ҙ е лә ҡ алтырана башланы, ишеге менә н бергә артына сайҡ алып, ҡ олап китте. Барыһ ы ла «шыр» ебә рҙ е, янына барыусы булманы. Ҡ апланғ ан килеш бер тына ятты ә ле Ә крә м. Шунан ә крен генә ҡ алҡ ынды ла, яң ы кү тә релгә н бурағ а сабып ҡ уйылғ ан балтаһ ын да алмай, ғ ә йепле бала кеү ек башын аҫ ҡ а эйеп, урам буйлап атлап китте. Ихата эсендә ауыр тынлыҡ урынлашты. Ҡ алғ ан ирҙ ә р ҙ ә эстә кә нгә һ алынғ ан балғ а ү релмә не, барыһ ы ла тиерлек ҡ айтыу яғ ына ың ғ айланы. Мө хә ррә м дә уларҙ ы ҡ ыҫ тап маташманы, бары, уйындан уймаҡ сығ арҙ ыҡ шикелле, тип ҡ уйҙ ы. Ошо ваҡ иғ аның шаһ иты булғ ан мин, ҡ апҡ а бауына ү релгә с, дуҫ ым Искә ндә рҙ ең кире боролоп:

– Ҡ арарбыҙ ә ле, Мө хә ррә м тиң дә ш, табанын ғ ына ү беп йә шә рһ ең микә н, – тип ө ндә шеү ен нисектер бер ә ҙ ә пһ еҙ лек, мыҫ ҡ ыллау кеү ек ҡ абул итеп, дуҫ ыма асыуым ҡ абарғ айны шул саҡ.

Был хә лдә н һ уң Ә крә м теге лаҡ апҡ а ә йлә нгә н һ ү ҙ ен онотто. Мө хә ррә мдең бисә һ е генә, ү ҙ ен хур ҡ ыҙ ындай хис итеп, бер тө ймә мде ысҡ ындырыуым була бә рә стә й ирҙ ә р ү геҙ гә ә йлә нә лә ҡ уя, тип маһ айып йө рө нө.

Йылдар ү тте, заманалар ү ҙ гә рҙ е. Ә крә м йә шә гә н ыҙ баның кү рке китте, тә ү ҙ ә ҡ ыйығ ы тишелеп бө тө п юҡ ҡ а сыҡ ты, аҙ аҡ ө рлө гө лә килеп тө шкә с, бө тө нлә й йә шә рлек ә мә ле ҡ алманы. Хыялыйыбыҙ яң ынан ү ҫ мер саҡ тағ ы ғ ә ҙ ә тенә кү сте, тә ү ҙ ә кемдә эш бар, шунда йү нен кү рҙ е, ҡ ышҡ ыһ ын клубтың котельный саң ында буталанды, ө с-дү рт ҡ ыш кү рше ауылдағ ы ғ ә рип кенә бер ҡ атында ла кө н кү рҙ е – шулай Хоҙ ай биргә н ғ ү мерен ү ткә рҙ е. Шуныһ ы аяныс, тере йә н эйә һ енең ошо хә лдә йө рө ү ен кү рә -белә тороп, берә ү ҙ ә уғ а ныҡ лы ү ҙ мө йө шө н табырғ а ярҙ ам да итмә не, итергә уйламаны ла. Урындағ ы тү рә лә р ҙ ә, минең кеү ек бергә ү ҫ кә н балалыҡ дуҫ тары ла, башҡ аһ ы ла... Башҡ аһ ы тигә ндә й, Ә крә м магазин соланы башына ултыртып киткә н бармаҡ тай егет, Ә смә тә йҙ ең кейә ү е Ә нү ә рҙ ә н, нисек кенә сә йер булмаһ ын, кү п изгелек кү рҙ е Ә крә м. Кейә ү балаҡ ай институтта уҡ ыуын бө тө п, ауылыбыҙ ғ а, халыҡ теленсә ә йткә нсә, уҡ ығ ан ҙ ур бырач булып килгә с тә, ү ҙ кеше булып китте. Һ ағ ыҙ аҡ һ ымаҡ йә бешкә к кенә, ү пкә сел генә булһ а ла, кү ң еле изге булып сыҡ ты. Һ ө нә рен дә ү ҙ е бик ү ҙ итте, халыҡ ҡ а ла биргә н дарыуҙ арының, һ алғ ан уколдарының шифаһ ы килеште, йә һ ә ннә мдә ятҡ ан район ү ҙ ә генә барып дауаланып яфаланғ ан ауыл халҡ ы рә хә ткә сыҡ ты. Бер мә л ул ҡ ан тө кө рө п ауырығ ан Ә крә мде лә аяҡ ҡ а баҫ тырҙ ы, ул ғ ына етмә гә н, яң ы ғ ына тө ҙ ө лгә н ике ҡ атлы дауаханала берә ҙ ә к тилегә айырым бү лмә биреп ҡ уйҙ ы, ашханағ а ла иркен инеп ашай алды Ә крә м. Пенсияһ ы ла ү ҙ ендә ҡ ала ине. Яуапҡ а ул балнистың ике бейә һ ен ҡ араны: ашатты, һ ыу ташып эсерҙ е, йә йгеһ ен бесә н ә ҙ ерлә ште. Ул осорҙ а был бейә лә р, кү ҙ ҙ ә ре янып, ялтырап торалар ине. Ә крә м дауахана кү тә рмә һ енә н тө шө п, ергә аяҡ баҫ ыуы була, ярайһ ы уҡ ситтә ятҡ ан һ арайҙ а бейә лә р кешнә п тә ебә рә. Аяҡ тауышынан уҡ таныйҙ ар ине улар ҡ араусыларын. Был донъяла Ә крә мде белгә н йә н эйә лә ренә н иң ныҡ аң лағ андары ошо дү рт аяҡ лы тоғ ро дуҫ тары булғ андыр ә ле. Шуғ а ү ҙ туғ андары кеү ек кү реп ҡ арағ андыр инде уларҙ ы меҫ кенең. Кем белә, баш врач Ә нү ә рҙ ең кешелә рсә мө нә сә бә те, уғ а ышанып эш тапшырыуҙ ары уның кү ң елендә беренсе тапҡ ыр яуаплылыҡ тойғ оһ о уятҡ андыр, бә лки. Бик шә п нә мә бит ул яуаплылыҡ! Ул мә лдә ү ҙ ең дә ышаныс тояһ ың, башҡ алар яҙ мышында ла һ инең ә һ ә миә тең, ҡ ыҫ ылышың бар икә нен аң лайһ ың. Аҡ ыллылыҡ менә н тилелекте айырыусы тө п сифат ошо тү гел микә н?

Тыумыштан бә хетең булмаһ а, бә хет менә н бә хетһ еҙ лекте айырмаҫ тилеме һ ин, алтындай аҡ ылың бармы, миң ә тимә гә й кү ктә йө ҙ ө п йө рө мә йһ ең ме, бә хеткә йә лсемә һ ә ң йә лсемә йһ ең дә ҡ уяһ ың инде. Ә крә м дә шулай, дауаханала ике йыл кешесә генә йә шә гә йне, яҙ мышы бө тө нлә й икенсе тарафтарғ а бороп алды ла китте.

Йылдар ү теп, заманалар ү ҙ гә ргә йне шул. Гармунынан башҡ а артыҡ йө к кү тә рмә гә н «завклуб» Мө хә ррә мде ауыл хакимиә те башлығ ы итеп тә ғ ә йенлә нелә р. «Ү ҙ кеше ү ҙ булыр ә ле» тип һ ө йө нһ ә к тә, ситтә н килеп эшлә гә ндә р барыбер арыу булғ ан икә н, тип уфтаныштыҡ аҙ аҡ. Бесә нлектә рҙ е тарайтты, кө тө ү лектә рҙ е ҡ ыҫ ҡ артты. Хатта бер мә л, дә ү лә ткә артыҡ һ ө т һ алып бармағ ас, ауыл уртаһ ынан ағ ып ятҡ ан йылғ ағ а, ҡ оротаһ ығ ыҙ тип, ҡ ош-ҡ орт, быҙ ауҙ арҙ ы тө шө рмә й бер булды. Уның урынына һ ин-мин эшлә гә н колонкалар боҙ олоп, яң ы «шишмә лә р» хасил булып бө ттө. Сабатаһ ын тү ргә элгә н тиң дә шебеҙ халыҡ һ ү ҙ енә онотҡ анда бер генә ҡ олаҡ һ ала башланы. Ө ҫ тә ге тү рә лә ргә ошаҡ ташыуҙ а би-ик алдынғ ы булды, уныһ ын ә йтә һ е тү гел. Шул бит инде Ә крә мде психодиспансерғ а алып барып тыҡ ты. Ни ғ ә йебе булғ андыр инде ул хыялыйҙ ың. Тә ү ҙ ә, Ә нү ә р ү ҙ ендә ҡ ол тота, ө йө ндә ге бар эшен зә ғ иф кешенә н эшлә тә, тип баш табибҡ а ағ ыуын сә сте, милицияғ а ла хә бә р итеп маташты. Кейә ү ҙ ең ө ҫ тә ү ҙ енең кешелә ре булдымы, был юлы бик ел-буран уйнаманы. Ҡ уштандарынан, дауаханала аҡ ылғ а зә ғ иф кеше йә шә ү е санитар ҡ ағ иҙ ә лә ренә лә, ә хлаҡ нормаларына ла тап килмә й, дауаланыусылар Ә крә мдә н ныҡ ҡ урҡ а, тигә нерә к йө кмә ткеле хат яҙ ҙ ырып, министрлыҡ тан тикшереү килтереү гә ө лгә ште. Һ ә м маҡ сатына иреште. Ә крә мде, изге кү ң елле ауылдашын, йә шә р урын йү нлә р урынғ а, иҫ ә рҙ ә р йортона ебә рҙ е. Ебә рҙ е тип ә йтеү е генә анһ ат. Йыраҡ ҡ а китерен аң лағ ан Ә крә м ныҡ итеп ишектә рен биклә п ат һ арайына йә шенде. Ишекте ҡ айырып астылар асыуын. Шунан ө лкә н бейә – Бурылдың муйынын урап тотҡ ан ҡ улдарын ысҡ ындыра алмай бер булдылар. Бер йү нһ еҙ е шырпы һ ыҙ ып бармаҡ тарын да бешереп ҡ араны. Алдау-юхалауғ а ла барманы. Кү ҙ е быяла булып ҡ атҡ айны хыялыйыбыҙ ҙ ың. Тартҡ ылашыуҙ а ҡ атнашмаһ ам да, шунда ү ҙ ем дә йө рө нө м бит инде, балалыҡ дуҫ ымды яҡ лап бер һ ү ҙ ә йтһ ә мсе. Алдағ ы яҙ мышындағ ы билдә һ еҙ лек мине лә ө ркө ткә ндер, барыр ерендә уғ а һ ә йбә т булыр, тип тә уйлағ анмындыр инде. Аптырағ ас Ә нү ә рҙ е саҡ ырҙ ылар. Ул бө тә беҙ ҙ ең дә һ арайҙ ан сығ ыуҙ ы һ ораны. Эстә ни һ ө йлә шкә ндә рҙ ер, бер мә л яң ғ ыҙ ы ғ ына килеп сыҡ ты ла: «Хә ҙ ер сығ ыр, атҡ а бесә н һ алһ ын да», – тине лә дауаханаһ ына инеп китте. Ысынлап та, бесә н ҡ ыштырҙ ағ ан, бейә лә рҙ ең ең елсә кешнә гә н тауыштары ишетелде. Бер аҙ ҙ ан Ә крә м кү ренде. Йө ҙ ҙ ә ре ағ арып, кә ү ҙ ә һ е бә лә кә сә йеп ҡ алғ андай ине уның. Иламаны, тирә -яҡ ҡ а боролоп хушлашып ҡ аранманы