Ан жүйесі және оның реттелуі

Қ ан жү йесіне кан клеткалары тү зілетін акзалар мсн қ ан клет-калары бұ зылатын ағ залар жә не қ аннын, ө зі жатады (Ланг.).

Қ ан клеткалары сү йек кемігінде (жілік майында) жасалады. Лимфоциттердің ә рі қ арай дамуы, жетілуі лимфоидтық ткань лерде лимфа тү йіндерінде, тимуста ішекте, бадамша бездерде ө теді. Эритроциттердіц пісіп жетілуі, жарылуы — эритропоэз, лейко-циттердікі — лейкопоэз, сондай-ақ тромбоцитопоэз ү здіксіз ө тіп жататын процестер. Тә улік сайын қ ан клеткаларының біразы бұ зылады, ыдырайды, олардың орындарын жаң а, жас клеткалар басады. Эритроцит, лейкоцит тромбоциттер саны биологиялық константаларғ а жатады. Қ ан ағ ынына шық қ ан ең жас эритро-циттер ретикулоциттер деп аталады, олардың саны сау адамда эритроциттердің жалпы санының 1%-нен кө п емес. Ретикулоцит протоплазмасында арнайы бояумен боялатын торлы зат болады. Бү л зат, эритроциттер сү йек кемігінен шық қ ан соң 20—40 сағ ат ө тісімен, яғ ни эритроцит жетілген соң жойылады. Ретикулоцит-тер санының кө беюі канғ а толық жетілмеген эритроциттердің шық қ анын кө рсетеді. Эритроцит канда 120 тә улік, ал лейкоцит бірнеше сағ аттан бірнеше кү нге дейін жасайды. Кейбір лимфо-циттер адам қ анша жасаса сонша жасайды. Ал тромбоциттер-дің тіршілігі 8—11 тә уліктен аспайды. Эритроциттердің кө бі кө к-бауырда, біразы бауырда ыдырайды. Жарылып ыдырағ ан эритро-цит қ ұ рамындагы темірдің 95%-і қ айтадан пайдаланылып, жақ а эритроциттің қ ұ рамына кіреді. Эритроциттер 3 тү рлі жолмен ыдырайды. Ең жас эритроциттер қ ан ағ ысына ілесіп жү ріп жа-рақ аттанады да ұ сақ бө лшектерге бө лінеді (фрагментация), қ ан-Да ең тұ рақ ты эритроциттер ғ ана калады. «Кә рі» эритроциттерді мононуклеарлы (бір ядролы) фагоциттік жү йе (МФЖ) қ армап жұ тып жібереді (фагоцитоз), МФЖ бауыр мен кө кбауырда кө п болады. Кейбір кө не эритроциттер қ аннық ө зінде гемолизге ұ шырайды.

Лсйкоциттер де жаң арып отырады. Олардың кө бі қ ан тамы-рынан тысқ ары шығ атын болғ андық тан ішек-қ арын, ауыз, кө з-дің, шырышты қ абығ ынан ө тіп, сыртқ а шығ ады.

Қ ан жү йесінің қ ызметін реттеу. Қ андағ ы ыдырағ ап эритро-циттер саны ә ркашан жаң адан қ анғ а келіп тү скен эритроциттер санына сә йкес келуге тиіс. Бұ л сә йкестік жү йке жү йесі жә не қ ан (гуморальдық заттар) арқ ылы реттеліп отырады.

Кө птеген тә жірибелерге қ арағ анда симпатикалық жү йке қ ан клеткаларының тү зілуін тездетсе, парасимпатикалық жү йке (кс-зеген жү йке) оны керісінше тежейді.

В. Н. Черниговский, А. Я. Ярошевский рецепторлардың кан тү зілетін ағ заларда қ алай орналасқ анын, сол ағ залардың жү йке жү йесімен қ алайша екі жақ ты байланыс жасайтынын анық тады. Қ ан тү зілетін ағ залардың жағ дайы ө згерсе, тиісті рецепторлар арқ ылы хабар бірден орталық жү йке жү йесіне жетеді. Ал одан шық қ ан серпіністер тиісті бұ йрық тар арқ ылы қ ан тү зілетін ағ за-ларғ а бағ ытталады. Рефлекстік реакцияғ а гипоталамус, гипофиз жә не вегетативтік жү йке жү йесі қ атысады. Қ ан тү зілу процесіне эндокриндік бездер де ә сер етеді. Қ ан тү зілуін гипофиз (СГГ, АКГГ) бү йрекү сті безі, қ алқ анша без гормондары шаіішаң дата-ды. Аналық без гормондары эритроцитопоэзді тежейтін болса, ер адам гормондары керісінше, оны ү детеді.

Жү йке жү йесі, эндокринді бездер қ ан тү зілуіне (гомопоэзге) кө бінесе гормондар арқ ылы ә сер етсді. Эритропоэтин, лейкоэтин, тромбоцитопоэтин (глюкопротеидтер) негізінен бү йректе, сондай-ак, бауырда, кө кбауырда тү зіледі. Қ анда оттегі жетіспесе (пшо-ксня) эритропоэтин рефлекстік жолмен кө бейеді.

Лейкопоэзді лейконоэтнн ү детеді. Лейкоцпттердіц саны азая бастаса, рефлекстік жолмен лейкопоэтин саны кө бейе тү седі.

Тромбоциттер тү зілуіне тромбоцитопоэтиндер ә сер етеді. Қ ан клеткаларының тү зілуіне ВІ₂, В₁₅, С витаминдері қ атысады.

· Иллюстрациялық материал:

1. Кестелер

2. Кодокарталар

3. Слайдтар

· Ә дебиеттер: