Сын тұрғысынан ойлау психикалық үдеріс ретінде

Сын тұ рғ ысынан ойлауғ а қ атысты пайымдаулардың қ атарында сын тұ рғ ысынан ойлау, бірінші кезекте, белгілі бір менталды ү дерістердегі шеберлікке қ атысты деген жалпылама болжам бар.⁴ Дә стү рлі тү рде бұ л ү дерістер жіктеп топтастыруды, салыстыруды, бағ алауды, жинақ тауды жә не ғ ылыми болжам жасауды қ амтиды деп саналады. Мә селен, Кирби жә не Кьюкендал (1991; 7, 11), «зияткерлік дағ дыларды жаттық тыруды» тұ спалдай отырып, «ойлау – бұ л ә ртү рлі ойлау операциялары ү йлесімді ә рекет ететін біртұ тас ү деріс» деп тұ жырымдайды. Біздің кө зқ арасымыз бойынша, сын тұ рғ ысынан ойлауды «таза ү дерістер» ретінде қ арастыру тұ жырымдамасы қ ате жә не педагогикалық тұ рғ ыдан алғ анда зиянды болып табылады.⁵

Медицинада ү дерістер туралы нә тиже ретінде айтуғ а болады. Акушер ө мірлік маң ызы бар ү дерістерді іске қ осу ү шін ө мірге жаң а келген баланың қ ұ йрығ ынан шапалақ тап жіберуді қ олдануы мү мкін. Алайда мұ ғ алімдер де осығ ан ұ қ сас ә рекеттер жасай алады деп ұ сынуғ а бола ма? Егер солай болса, олар синапс жарылысы сияқ ты физикалық ү дерістердің туындауын емес, талдау жә не аудару сияқ ты психикалық ү дерістердің туындауын қ арастыруы керек.

Психикалық ү дерістерді талқ ылау логикасы физикалық ү дерістерді талқ ылау логикасынан мү лдем ө згеше болады. Кез келген физикалық ү дерістерді, мә селен, тамақ пісіруді немесе синапс жарылысын, қ ұ рамындағ ы ө німдері қ андай болғ анына қ арамастан, бақ ылауғ а жә не анық тауғ а болады. Психикалық ү дерістерді оның қ ұ рамдас бө ліктері арқ ылы ғ ана анық тауғ а болады, оларды тікелей бақ ылау логикалық тұ рғ ыдан мү мкін емес. Мә селен, адамда аударма «ү дерісі» ол адам аударманы ойдағ ыдай орындап шық қ аннан кейін іске асады деген болжам жасайық.

Аудару жә не жіктеп топтастыру бойынша «мінез-қ ұ лық ты» сипаттау шын мә нінде мінез-қ ұ лық ты сипаттау болып табылмайды, ө лең жолдарын прозағ а айналдыру сияқ ты шешімдер мен жетістіктердің сипаттамасы болып табылады. Біреу осындай тү рлендіріп, қ айта ө згертуде табысты болып жатса, бұ л адамның табысқ а жетуіне мү мкіндік берген бір нә рселер болғ анына кү мә н жоқ. Осы «бір нә рсені» белгілі бір психологиялық ү деріс ретінде айқ ындау ү шін адам бір нә рсені аударғ ан кезде адамның ішкі дү ниесінде осығ ан ұ қ сас нә рселер болып жатады деген болжам жасауғ а болады. Бұ л сияқ ты «ү дерістер» алдын ала болжанып, содан кейін осындай тұ жырым жасау фактісінен кейін іске асады деп санауғ а ешқ андай негіз жоқ.

Психикалық ү дерістер байқ ауғ а болатын сипаттамалары бойынша ғ ана емес, нә тижелері бойынша да бір-бірінен ерекшеленеді. Біз анық тай алатын ә ртү рлі ү дерістердің саны біздің нә тижелерді анық тауда қ олданатын тә сілдерімізге байланысты болады. Бірқ атар себептерге байланысты біз оларды біріктіруіміз мү мкін. Мысалы, біз ережелер мен стандарттарды табысты қ олдануды сипаттайтын барлық нә тижелердің басын қ осып, содан кейін осы нә тижелер ү шін ортақ болып табылатын аудару «ү дерісін» еске алуымызғ а болады. Екінші жағ ынан, оқ ушылардың ә ртү рлі ережелерге бағ ынуының негізінде оларды қ абілеттеріне қ арай бірнеше топқ а бө луімізге болады. Қ алай болғ анда да, біз оқ ушылардың тапсырмалардың негізіне алынды деп болжанғ ан ә лдеқ андай бір мифтік ү дерістерді іске асыруын емес, белгілі бір ережелер мен стандарттарғ а сә йкес келетін тапсырмаларды орындауғ а қ абілеттілігін ескеретін болсақ, тү рлі санаттарды заттандыру мен шатастырудан аулақ болар едік. Бір де бір педагогикалық мақ сат мұ ндай тұ жырымдарғ а негізлелмейді.

Тұ жырымдамалық проблемалармен байланысты болмаса да, адамдар сын тұ рғ ысынан ойлауды қ арастырады жә не жалпы ү дерістер туралы – ойлау ү дерісі, оқ у ү дерісі, шығ армашылық ү дерістер туралы сө з етуге бейім. Оқ ыту мен оқ удың бұ л тә сілінің тартымды болуына не себепші?

Кейде бұ л «ү деріс» терминінің екі ұ шты астарлы мә німен байланысты болуы мү мкін. Сондай-ақ бұ л «Сын тұ рғ ысынан ойлау қ абілеттері берілуі мү мкін бе?» деген сұ рақ қ а ү міт кү ттіретін жауап беруіне байланысты болуы мү мкін.

Жалпы алғ анда, белгілі бір нә тижеге жеткізетін кез келген оқ иғ алардың жү йелі бірізділігін ү деріс деп санауғ а болады. Дегенмен, жү йелі оқ иғ алардың нә тижелермен ара қ атысын белгілеуге мү мкіндік беретін кем дегенде ү ш тү рі бар. Бірінші жағ дайда ү деріс пен нә тиженің ө зара байланысының мысалы ө зіміз «табиғ и сұ рыптау» деп атайтын ү деріс бола алады; бұ л ү дерістің нә тижесі тү рлердің эволюциясы болып табылады. Екінші мысал ретінде жарысқ а қ атысуды алуғ а болады, оның нә тижесі жү йріктің мә реге келуі болып табылады. Ү шінші мысал – белгілі бір объектіге қ арай бұ рылу, оның нә тижесі біздің объектіні кө руіміз болып табылады. Бұ л ү дерістердің сипаты: 1) ү деріс – нә тиже, 2) тапсырма – жетістік, 3) орналасқ ан орны – қ абылдау. «Ү деріс – нә тиже» жұ птары ө згерістердің немесе ерекше қ арым-қ атынастардың бірізділігін болжау қ иын жағ дайларды іріктеу ү шін қ олданылады. «Тапсырма – жетістік» жұ птары адамдар белгілі бір нә тижеге жету ү шін іске асыруы қ ажет ә рекеттерді белгілеу ү шін қ олданылады. Тапсырмалардың басқ а «ү дерістерден» айырмашылығ ы – бұ л адамдар белгілі бір салада жақ сы жетістікке жету ү шін мақ сатты тү рде іске асыратын ә рекет болып табылады. Кез келген тілде тапсырманы сипаттайтын мың дағ ан сө здер бар. «Қ арастыру, «зерттеу», «жарысу» жә не «ү йрету» сияқ ты сө здерді тапсырмағ а қ атысты қ олдануғ а болады. Оларды осы мақ сатта қ олдану адамдар орындайтын кө птеген ә рекеттердің табысқ а жету ү шін кү ш жұ мсауды қ ажет ететінін кө рсетеді. Олар талпыныс жасағ анымен, сә тсіздікке ұ шырауы мү мкін.

Сын тұ рғ ысынан ойлау ү дерісі тұ жырымдамасы туралы айтқ анда, «ү деріс» терминінің екіұ штылығ ы шындық қ а ұ қ сас жалғ ан пікірге алып келеді, себебі жану қ алдық тары жану ү дерісімен қ аншалық ты байланысты болса, адам қ ызметінің барлық нә тижелері де ә рекетпен соншалық ты байланысты деген пайымдауды шындық қ а ұ қ сатады. Ү дерістердің аталуы олардың нә тижелеріне байланысты болғ андық тан, жетістіктер мен қ абылдау да соларғ а сә йкес ү дерістермен ө зара байланысты болуы тиіс деп болжалдауғ а болады. Ә рине, мұ ның нә тижесі орынсыз заттандыру болып шығ ады – кері бағ ытта оқ у, нә тижеден алдың ғ ы ү дерістерге қ арай.

Сондай-ақ, ү деріс тұ жырымдамасын белгілі бір оқ иғ аның ә рі ү деріс, ә рі тапсырма ретінде сипаттала алатындығ ы қ олдайды. Нан пісіру барысында нан бө лкесінде болатын ө згерістер не химиялық қ ұ рамына байланысты қ ыздыру ү дерісіндегі табиғ и функциясы ретінде, не пешті белгілі температурағ а дейін қ ыздырғ ан жә не т.б. аспаздың ә рекеттеріне байланысты болуы мү мкін. Демек, бір оқ иғ аның ө зі ә ртү рлі тә сілдер арқ ылы сипатталуы мү мкін. Егер нан пісіруді химиялық ү деріс ретінде қ арастыратын болсақ, ол кездейсоқ оқ иғ а болып табылады; бірақ нан пісіру тапсырма ретінде қ арастырылуы мү мкін, онда ол паста тә різді, кү ймеген жә не қ атты емес ө нім тү ріндегі нә тижені алу мақ сатында белгілі бір химиялық ү дерістердің іске асуына жағ дай туғ ызу мақ сатындағ ы ү деріс (немесе тіпті ө нер) болып табылады. «Піскен ө нім» сияқ ты сө здер екіұ шты мә нде болуы мү мкін, сондық тан бұ л ү деріс немесе тапсырма екені онша тү сінікті болмауы мү мкін.

«Кө ру», «байқ ау», «сезіну» сияқ ты қ абылдау етістіктері басқ аша нә тижелерді сипаттайды. Біріншіден, олар біздің қ абылдау мү шелерімізді (кө з, қ ұ лақ сияқ ты) қ олдануды қ арастырады немесе ақ ыл-ой қ абілеттерімізге негізделген. Екіншіден, объектіні кө ріп отыруғ а болатындай белгілі мекенге орналасуды (мысалы, кө кжиекті кө ріп отыруғ а болатындай отыруды) немесе белгілі бір тұ жырымдамаларды қ абылдауғ а («шындық» жә не «сенімділік» ұ ғ ымдарының тү сінігін ұ ғ ынуғ а) дайындалуды қ арастыратын тапсырмалар болғ анымен, бұ л тапсырмаларды орындау қ алағ ан нә тижелерге қ ол жеткізуге кепілдік бермейді. Бұ л туралы Уайт (1967, 69) былай дейді: «Біз біреуге белгілі бір затты тауып алу ү шін немесе аурудан жазылу ү шін не істейтіні туралы сұ рақ қ оя аламыз, бірақ кездейсоқ байқ ап қ алу ү шін не істер едің із деген сұ рақ ты қ ою орынсыз болар еді, алайда затты қ алай байқ ап қ алғ аны туралы сұ рау да қ алай тауып алғ аны немесе ауруынан қ алай жазылғ аны туралы сұ рау сияқ ты орынды болып табылады. «Қ алай» екендігін сұ райтын бірінші топтағ ы сұ рақ тар тобы ә дісті қ арастырады; ал екінші топтағ ы сұ рақ тар мү мкіндікті қ арастырады. Тиісті білім мен тә жірибе біздің бұ рын байқ амайтын нә рселерді енді байқ ауымызғ а мү мкіндік бергенімен, адамдар кездейсоқ байқ ауды не ө здігінен, не біреудің кө мегімен ү йрене алмайды, сонымен қ атар, олар байқ ап айқ ындауды ү йрене алады. Кездейсоқ байқ ау қ асиеті жаттығ ып машық тануғ а болатын дағ дыларғ а жатпайды.

Оқ ушыларғ а сын тұ рғ ысынан ойлауды ү йретумен айналысатындар ү шін мақ сат айқ ын. Біз қ ателесуді байқ ау ү дерісіне ү йрете алмаймыз, ө йткені мұ ндай ү деріс бар деп тұ жырымдау ү шін негіз жоқ. Біздің қ олымыздан келетін нә рсе – тө мендегі ү ш тә сілді қ олдана отырып, оларғ а бағ ыт-бағ дар кө рсету:

· біз адамғ а белгілі бір тұ жырымдамаларды – мысалы, негізделген дә лелдер тұ жырымдамасын ү йретеміз; бұ л олардың бұ рын байқ амауы мү мкін қ ателіктерді анық тауына мү мкіндік береді, дегенмен, олардың қ ателіктерді міндетті тү рде байқ айтынына кепілдік бермейді;

· біз адамды дә лелдердің негізділігіне назар аударуғ а жә не ә рдайым олардың растығ ын тексеруге уә ждейміз;

· біз адамдарғ а қ ажетті ақ паратты қ айдан табуғ а болатынын бағ дарлай алуына мү мкіндік беретін белгілі бір рә сімдерді ү йретеміз.

Сын тұ рғ ысынан ойлау тә сілдерін қ олдануды насихаттаудың екінші себебі олардың мектептерде оқ ушылардың оқ у барысында белгілі бір дағ дыларды мең геруіне, ал мектептен тыс – абстарктылы ойлауғ а, талдауғ а, жіктеуге, бағ алауғ а, реттілігін анық тауғ а, жинақ тауғ а, тү сіндіруге жә не т.б. кепілдік беретін оқ у бағ дарламасын енгізуге мү мкіндік туғ ызуы болып табылады. Бұ л ү дерістер сын тұ рғ ысынан ойлауғ а, сондай-ақ оның аясынан тыс бірқ атар жағ дайларғ а тә н болып табылады. Бұ л педагогтерді оқ ыту барысында оларғ а егжей-тегжейлі нұ сқ аулар беру міндетті еместігін білдіреді, ө йткені кез келген жағ дайда білімнің ауысуы жү зеге асады. Теннисте оң жақ тан доп соғ уды ү йренген ойыншы сквош ойынында да осы екі спорт тү рінен хабары жоқ адамғ а қ арағ анда оң жақ тан доп соғ уды орындай алады. Олай болса, абстракциялануды ү йренген адам соның кө мегімен ү йдің дизайнын жасай алады деп, ал машинаны бағ алауды білетін адам ғ ылыми болжамдардың дұ рыстығ ын бағ алай алады деп тұ жырымдауғ а бола ма? Ү дерістерді жалпылама қ абілеттер ретінде талқ ылаудан тағ ы қ андай пайда алуғ а болады? Сын тұ рғ ысынан ойлау жағ дайларына тә н ортақ сипаттары бар, бірақ ү дерістерді талқ ылау аса қ ұ нды емес; бұ л не қ ажет емес, не жалғ ан қ орытындыларғ а алып келеді, мұ ның бізге пайдасынан гө рі зияны кө бірек болуы мү мкін. Біз сын тұ рғ ысынан ойлауғ а қ атысты біржақ ты, қ ате кө зқ арасты қ алыптастыруымыз мү мкін.