Жалпылама дағдылар

Сын тұ рғ ысынан ойлауды оқ у мақ саттарын ү ш жақ ты бө лу саласындағ ы дағ дылармен сә йкестендіру сын тұ рғ ысынан ойлауды білім, тү сінік жә не қ арым-қ атынастарды дамытудан ажыратып қ арастырады. Сын тұ рғ ысынан ойлау белгілі бір нақ ты білім салаларындағ ы жалпылама ә рекеттерге қ атысты қ арастырылып, одан кейін ә ртү рлі мә нмә тінге қ атысты берілуі немесе қ олданылуы мү мкін. Мысалы, Уаршам жә не Стоктон (Worsham and Stockton) (1986: 11, 12) «оқ у бағ дарламаларының кө пшілігі ү шін негізгі жә не ортақ бірқ атар дағ дылар бар» (мә селен, ақ парат жинау, негізгі ойды айқ ындау, мағ ынасын анық тау) деп тұ жырымдайды. Бұ ғ ан қ оса олар: «орта мектеп дең гейіндегі оқ у материалдары оқ ушылардың талдау жасауын, жинақ тап, қ орытуын жә не бағ алауын, сондай-ақ жазбаша жә не ауызша шығ армалар мен кө ркем туындылар сияқ ты жаң а «ө німдерді» жасап шығ аруын қ ажет етеді. Оқ ушылар бұ л міндеттерді шешу ү шін тиісті ойлау дағ дыларын қ олдана алулары керек. Сонымен қ атар, Бейер (1987: 163) дискретті ойлау дағ дыларына сілтеме жасай отырып, «ойлау дағ дылары немесе стратегиясы жағ ынан тә жірибелі болу дегеніміз бұ л операцияларды қ ажетті мә нмә тінде тиімді жә не ұ тымды пайдалана білуге қ абілетті болу дегенді білдіреді».

Білім мен сын тұ рғ ысынан ойлауды бө ліп қ арастырудың тиімсіз салдарлары болуы мү мкін, алайда, егер сын тұ рғ ысынан ойлау дағ дылары жалпылама болса, бұ л дағ дылар қ андай білім саласына қ атысты болуына қ арамастан кез келген мә нмә тінде қ олданыла алатынын білдіреді, олай болса, бұ л тұ жырымдама жалғ ан болып табылады.

Белгілі бір нақ ты сала бойынша алынғ ан білім сын тұ рғ ысынан ойлаудың алғ ышарты болып табылады. Адамның химия туралы ешқ андай хабары болмаса, ол белгілі бір заттың нақ ты химиялық қ ұ рамына талдау жасай алмайды, сол сияқ ты белгілі бір тарихи оқ иғ а туралы тү сінігі болмаса, Бірінші дү ниежү зілік соғ ыстың шығ у себептеріне қ атысты ө зара бә секелес теорияларды бағ алай алмайды.

Кө птеген теоретиктер сын тұ рғ ысынан ойлау ү шін сала бойынша жеткілікті білімі болуы қ ажеттілігін мойындайды, алайда бұ рынғ ыша білім мен дағ дының немесе сын тұ рғ ысынан ойлау дағ дысының арасын бө ліп қ арастырады. Мысалы, Никерсон жә не т.б. (1985: 49) «ойлау мен білімнің ө зара байланысты екенін мойындау олардың арасындағ ы айырмашылық тың ақ иқ аттығ ын жоқ қ а шығ армайды. Қ алай болғ анда да, бірдей білімі бар адамдардың ө з білімін тиімді қ олдана алуында бір-бірінен елеулі ерекшелік болуы мү мкін» деп тұ жырымдайды.

Біздің ойымызша, бұ л айырмашылық ө здігінен алғ анда негізсіз болып табылады. Ойлау міндеттерін білікті тү рде шешуді білімнен бө лек қ арастыру мү мкін емес. Жалпылама дағ дылар ретінде қ арастырылатын болжамдау жә не тү сіндіру сияқ ты ә рекеттер мә нмә тінге байланысты бір-бірінен елеулі ерекшеленеді, бұ л ерекшелік нақ ты міндетті табысты шешу ү шін қ ажетті ә ртү рлі саладағ ы біліммен жә не тү сініктермен байланысты болады. Кестеге тү сінік беру пьесаны тү сіндіруге қ арағ анда мү лдем басқ а ә рекет тү рі болып табылады. Алғ ашқ ысы бірқ атар геометриялық конвенцияларды тү сіну негізінде ә рекетке қ атысушы объектілердің арасындағ ы қ арым-қ атынас тү сіністігіне келуді білдіреді, ал екіншісі мә тіндік дә лелдемелер негізінде пьесаның шындық қ а жуық мазмұ н-мағ ынасын қ ұ растыруды білдіреді.

Бұ л мысалдардың екеуі де ө з кезегінде адамның ауызша айтылғ ан деректері мен қ имыл-қ озғ алыс ә рекеттерін тану, сондай-ақ сол адам туралы бұ рыннан білетін мағ лұ маттарғ а негізделген белгілі бір кө зқ арасы мен тұ жырымдарын қ амтитын біреудің уә жіне тү сінік беруден тү бегейлі ерекшеленеді. Сондай-ақ, белгілі бір оқ иғ аның қ алай аяқ талатыны туралы болжал ауа райы болжамымен салыстырғ анда мү лдем басқ аша тү сінікті қ ажет етеді.

Жалпылама дағ дыларды тү рлі білім салаларындағ ы жай ғ ана қ олданылатын немесе сол сала бойынша берілетін дағ дылар ретінде қ арастыруғ а болмайды. Сонымен қ атар, сын тұ рғ ысынан ойлауда тә жірибелі болу белгілі бір салалар бойынша белгілі дең гейде білімді болуды қ амтиды. Мә селен, белгілі бір ерекшеліктерді ажырата білуге мү мкіндік беретін бірқ атар сыни тұ жырымдамаларды білу сын тұ рғ ысынан ойлауда аса маң ызды болып табылады. Қ ажетті жә не жеткілікті шарттардың арасындағ ы айырмашылық ты тү сіну тек базалық білімге ғ ана емес, сын тұ рғ ысынан ойлауғ а да қ атысты болып табылады. Сонымен қ атар, сын тұ рғ ысынан ойлау тә жірибесі белгілі бір салаларда дұ рыс ойлауды реттейтін ә ртү рлі қ ағ идаттарды тү сінуді қ амтиды, МакПек (McPeck, 1981) атап кө рсеткендей, олардың кө пшілігі арнайы пә ндік сала болып табылады. Барроу (1991.: 12) бұ л туралы ө з ойын білдіреді: «Бір нә рсенің айқ ын болуы, қ арама-қ айшы болуы, қ исынды болуы жә не т.с.с. нақ ты мә нмә тінге байланысты болады». Мә дениет туралы пікірталастарда қ исынды болу дегеніміз логикалық қ абілеттерді мә дениет туралы ақ параттармен біріктіру болып табылмайды. Бұ л мә дениеттің логикасын тү сіну, эстетикалық тұ жырымдамалар мен эстетикалық теориялардың аясына ену мә селесімен байланысты. Мә дениет туралы сын тұ рғ ысынан ойлай алу қ абілеті эстетикалық сұ хбатты тү сінумен аса тығ ыз байланысты. Фачионе (Facione) (1990: 10) жалпылама ескертулерді жинақ тап ұ сынғ ан. Мұ ндай пә нге бағ дарланғ ан білім ә діснамалық қ ағ идаттар мен қ ұ зыреттіліктерді тү сініп, нақ ты мә нмә тінге лайық ты шешімдерге негізделген норма қ алыптастырушы ә рекеттерге атсалысуды қ амтиды.

Сын тұ рғ ысынан ойлау логикалық операциялар мен пә нге бағ дарланғ ан білімдердің тізімі ретінде ойластырылып, жай ақ параттар жиынтығ ы ретінде ұ ғ ынылатын болса, бұ л оның қ ұ ндылығ ын жояды. Білім мен қ арым-қ атынастардан тыс дағ дыларғ а ғ ана негізделген сын тұ рғ ысынан ойлауды айқ ындаудағ ы тағ ы бір қ иындық қ арым-қ атынастың сын тұ рғ ысынан ойлаудағ ы маң ызды орнын ескермейтіндігінде болып табылады. Сын тұ рғ ысынан ойлау қ исынды ойлауғ а қ абілетті болудан гө рі кең ауқ ымды болып табылады. Сондай-ақ ол қ исынды ойлауғ а дайындық ты жә не бейімдікті де қ амтиды. Сигел (Siegel) (1988) мұ ны сын тұ рғ ысынан ойлаудың бір аспектісі ретінде, себептік-бағ алаушы компонент мағ ынасына тең дә режеде қ арастырады. Эннис (1987) сын тұ рғ ысынан ойлау туралы тұ жырымдамасына бейімділіктер тізімін қ осқ ан, Паулдың (1982) пікірінше, бейімділік те, қ ұ ндылық тар мен мінез-қ ұ лық сипаттары да, «аса ө ткір» сын тұ рғ ысынан ойлау тү сінігі ү шін аса маң ызды болып табылады.

Бү ркемелі (жасырын) дағ дылар

Сын тұ рғ ысынан ойлауды дағ ды ретінде сипаттайтын тағ ы бір елеулі қ иындық белгілі бір бү ркемелі дағ дылардың, рә сімдер мен операциялардың болуы. Белгілі бір дағ дыны ү йрену ү дерістерді іске асыру шеберлігін қ алыптастыруды білдіреді. Мысалы, Часка (1986; 25) «ойлау тә сілдері (ү деріс ретінде қ арастырады)» мен «ойлау дағ дыларының (адамның ү дерістерді іске асырудағ ы шеберлігі)» арасын ажыратып қ арастырады. Кейбір жағ дайларда бұ л ү дерістер белгілі бір менталды ү дерістерді немесе операцияларды қ амтиды деп саналады, ал кейбір жағ дайларда бұ л ү дерістер рә сімдер немесе кезең дер тү рінде болып келеді. Бұ л тү сініктер туралы кейінірек қ арастыратын боламыз.