Сын тұрғысынан ойлау дағды ретінде

Кө птеген педагогтер мен теоретиктер сын тұ рғ ысынан ойлауды ү йрету міндетін, алдың ғ ы кезекте, ойлау дағ дыларын дамыту ретінде қ арастырады. Шын мә нінде, ойлау туралы пайымдау сө йлеу дағ дыларымен байланысты. Курстар мен конференцияларда ойлау дағ дыларын дамытуғ а басты назар аударылады да, ә дебиеттердің басым кө пшілігінде дағ дыларғ а сілтеме пайда болады.

Сын тұ рғ ысынан ойлау саласындағ ы жетекші теоретиктердің ө здері сын тұ рғ ысынан ойлауды елеулі дә режеде дағ ды тұ рғ ысынан ұ ғ ынады. Мә селен, Сигел (1988: 39, 41) белгілі бір сипаттары бар, сондай-ақ белгілі бір дағ дыларғ а ие сын тұ рғ ысынан ойлайтын адам туралы жаза отырып, «алуан тү рлі парасаттылық дағ дыларына» сілтеме жасайды. Сондай-ақ, Паул (1984: 5) ойлаудың сыни дағ дыларына сілтеме жасай келе, оларды сол сала бойынша сарапшылардың пікірлері негізінде қ ұ растырылғ ан «біріктірілген макро-логикалық дағ дылар жиынтығ ы» ретінде сипаттайды. Delphi сын тұ рғ ысынан ойлау туралы есебінде (Facione, 1990) когнитивті дағ дылар терминіндегі сын тұ рғ ысынан ойлауды тү сінік беру, талдау, бағ алау, қ орытындылау, тү сіндіру жә не ө зін-ө зі реттеу ретінде қ арастырады.

«Шеберлік» термині ә ртү рлі мағ ыналарда қ олданылуы мү мкін екенін жә не соның нә тижесінде сын тұ рғ ысынан ойлау дағ дыларын талдаудың бірқ атары салыстырмалы тү рде қ иындық сыз екенін атап айту керек. Кейбір жағ дайларда «дағ ды» адамның қ арастырылып отырғ ан мә селеде тә жірибелі екенін кө рсету ү шін қ олданылады.

Бұ л мағ ынада ол қ ол жеткен жетістік мә нінде қ олданылады. Тә жірибелі ойшыл деп жақ сы пайымдай алатын жә не жақ сы пайымдаудың тиісті критерийлеріне сә йкес адамды атауғ а болады.

Дағ дыны қ олдану бұ л мағ ынада зияткерлік қ ызмет туралы біршама білімі болуғ а қ арағ анда, зияткерлік қ ызметке қ абілетті оқ ушыларғ а бағ ытталады. Соның нә тижесінде сын тұ рғ ысынан ойлайтын адам қ ате тү сініктерге негізделген анық тамағ а сілтеме жасаудан гө рі маң ыздырақ нә рселерді іске асыруғ а қ абілетті болады. Ол белгілі бір жағ дайларда дауласушының ә деттегі қ алпына сә йкес емес ү ндеулеріне назар аударады. Ә детте, сын тұ рғ ысынан ойлау бірқ атар «ноу-хау» сипатындағ ы нә рселерді қ амтиды. Сын тұ рғ ысынан ойлау тә жірибесі бар адамдар жақ сы пайымдау стандарттарына сә йкес болуғ а қ абілетті болады. Сын тұ рғ ысынан ойлауды жетістікке жету дағ дысы ретінде қ арастыру тиімді болып табылады. Дегенмен, сын тұ рғ ысынан ойлау мә ніндегі кейбір дағ дылар проблемалы болып табылады. Педагогтердің арасында білім беру мақ саттары мен міндеттерін ү ш тү рге бө лу ү рдісі айқ ын байқ алады: білім, дағ ды (қ абілеттер) жә не қ арым-қ атынастар (қ ұ ндылық тар), яғ ни сын тұ рғ ысынан ойлауды дағ дылар санатына жатқ ызу ү рдісі орын алғ ан. Сын тұ рғ ысынан ойлауды дағ ды ретінде қ арастыру белгілі бір тұ лғ аның қ ұ зыретті немесе тә жірибелі ойшыл болуы сияқ ты қ арапайым жағ дайғ а қ арағ анда кү рделірек болып табылады.

Бұ л жалпылама жә не дискретті тү рдегі сә йкестендірілімді операция болып табылатын дағ ды тұ жырымына негізделген. Бұ л тү сініктердің екеуіне де қ атысты қ иындық тар бар.

Біз дағ дылар жалпылама, яғ ни жү ре келе қ алыптасқ ан дағ дылар ретінде қ арастырылып, кез келген қ ызмет саласында қ олданыла алатын проблемалардан бастаймыз. Дискретті болып танылатын дағ дыларды айқ ындауғ а қ атысты проблемалар кейінірек қ арастырылатын болады.