Салих Сәйдәшев – Татар халкынын милли шәһесе.

Эчтә лек

Кереш ө леш........................................................................................................ 3

Тө п ө леш

Салих Сә йдә шев – Татар халкынын милли шә һ есе.......................................4

Йомгаклау ө леше.................................................................................................10

Куланылган ә дә бият...........................................................................................11

Кереш ө леш

И бө ек Сә йдә ш, и моң лы Сә йдә ш!

Милли җ ырларың җ аннарга сердә ш.

Г. Ә хтә мова.

Салих Сә йдә ш... Иҗ атында ү з халкының уй-хислә рен чагылдырган, җ аны-тә не белә н халыкчан булган композитор. Татар моң ының чишмә се. Сә йдә ш музыкасында татар халкының рухи тормышы, кичерешлә ре, хислә ре – кыскасы, хә зергесе һ ә м ү ткә не гә ү дә лә нә. Аның ә сә рлә ренә тирә н лиризм хас. Сә йдә ш музыкасы мелодиягә дә гаҗ ә еп бай. Бу исә авторның халык кйлә ренә якын торып иҗ ат итү еннә н килә. Шуң а кү рә дә композиторның ә сә рлә ре халык йө рә генә тирә н кереп урнашты.

Салих Сә йдә шев хезмә т вазифасы белә н генә тү гел, ә бә лки кү тә ренек рухлы, илһ амлы иҗ аты, ү зенең бө тен асылы, табигате, һ ө нә ре белә н – композитор. Татар музыка культурасы тарихында композиторлык һ ө нә ре Салих Сә йдә шев исеме белә н башлана. Шуң а кү рә дә без аны беренче татар профессиональ музыкасын башлап җ ибә рү че дибез.

Якташ композиторыбызның тормышка дан җ ырлаучы музыкасы тирә н оптимизм, кешелә рнең олы хислә ре һ ә м мө нә сә бә тлә ре, кешелек дө ньясына мә хә ббә т, хезмә ткә зур ихтирам белә н сугарылган. Сә йдә шнең музыкасы яшә ргә чакыра. Киң танылу тапкан композиторның бө еклеге дә шунда.

Салих Сә йдә шев зур кү тә ренкелек белә н иҗ ат итә. Аның ә сә рлә рен халык ү з кү реп ярата һ ә м яң аларын язылуын зур тү земсезлек белә н кө теп ала. Ул яшь композиторлар иҗ аты белә н даими кызыксынып, аларны тө рлечә рухландырып, кө ч биреп торды. “Халык иҗ атына зур мә хә ббә т белә н карагыз, аны ө йрә негез, профессиональ җ ирлектә тагын да ү стерегез. Ө йрә негез, эшлә гез, эзлә негез! ”- дип мө рә җ ә гать итә ул ү зенең дә вамчыларына.

Сә йдә ш – татар халкының иң сө екле композиторы, турылыклы улы. Халыкның рухи байлыгын ү стерү гә ул ү зеннә н зур ө леш кертте.

Тө п ө леш.

Салих Сә йдә шев – Татар халкынын милли шә һ есе.

Салихның 11 яшькә кадә р яшә гә н йортында аның музыкага сә лә те ачыла башлый һ ә м нә къ менә шушы йортта ул бер гаилә дә н икенчесенә – Шиһ аб Ә хмә ров гаилә сенә кү чә; нә къ менә шушы йортта, яң а гаилә дә, ул, рояль янына утырып, Заһ идулла Яруллин кулы астында музыка белә н шө гыльлә нә башлый.

Ул заманда шә һ ә рнең татар бистә сендә яшә ү челә р ү зара тыгыз бә йлә нештә була. Кү плә ре бер-берсен белгә н, гаилә лә ре белә н бер-беренә кунакка йө ргә н, балаларын, кирә к-яраклар, самавырларын алып, атларда табигатькә – Дубкига, Аккош кү ленә чыкканнар. Бу чараларда беркайчан да онытылып калмый торган нә рсә лә р дә була, шундыйларның берсе – музыка коралы: тальян гармун, мандолина, кайчакларда – скрипка.

Туганнарның кү бесе, кызлар да, хә тта Руза апа ү зе дә бик матур итеп гармунда уйнаган. Аның сү злә ренә караганда, шундый утырмалардан соң биш-алты яшьлек Салих гармун алып, ү зенчә кө йлә р чыгарырга яраткан.

Мө гаен, аның гаомунда уйнарга ө йрә нү е нә къ шул елларга туры килгә ндер. Бу ө лкә дә Салихның беренче укытучысы – ә нисе ягыннан ике туган апаларының берсе – Мә рьям Рафикова. Гармунда уйнарга ө йрә тү нең ул кулланган ысулы шул замандагы халык педагогикасының гомум кабул ителгә н методикасы булгандырмы, ә ллә Мә рьямнең шә хси, очраклы “уйлап табышы”дырмы – хә зер инде ә йтеп булмый. Ә гә р шулай икә н, ә леге ысул шактый кызыксыну уята. Мә рьям апасы болай искә ала торган була: “Мин кечкенә Салихның бармакларын ү з бармакларыма бә йлә п, алдыма утырта идем дә икә ү лә п ә крен генә, ашыкмыйча гына нинди дә булса кө й уйный идек. Минем бармаклар белә н бергә аның бармаклары да, кө й тактына, тизлегенә туры китереп, гармун бакаларына баса иде. Бер ү к кө йне берничә мә ртә бә кабатлаганнан соң ул инде ү зе уйнап китә иде. Шулай итеп, Салих тиз арада гармунда уйнарга ө йрә неп китте”.

Салихның яшьтә н ү к музыкага тартылуын Миң небайның ө лкә н улының оныгы Гө лсем Хә сә нова да ү з истә леклә рендә телгә ала. Ул ә нисе белә н еш кына Миң небай бабасына кунакка килә торган булган. Бу йортта һ ә рвакыт балалар тавышы гө рлә п торган. Уеннар вакытында Салих зур мичнең капкачын алып, анда агач кашык белә н ритм биреп, шаян җ ырлар җ ырлаган, ә кызлар шул кө йгә рә хә тлә неп биегә ннә р. Салихка бу чакта бары 5-6 яшь кенә була.

Ә нисе ул туганчы ук кү ргә н гыйбрә тле тө шен инде Сә йдә ш музыкант булгач сө йли: “Таң атып килә. Кояш чыгар вакыка да кү п калмаган. Тә рә зә мне ачып җ ибә рсә м, сирень ботагына сандугач килеп кунды да ө зелеп-ө зелеп сайрый башлады. Ул сайрый, мин мө киббә н китеп тың лыйм. Очып кына китмә сен иде, дим, имеш, шуң а тә рә зә яныннан читкә рә к барып басарга уйлыйм. Китим дип талпынуга, карынымдагы балам кисә к тибенеп куйды һ ә м мин уянып киттем”.

Сә йдә шевнең ә тисе ягыннан килгә н музыкаль таланты турында сө йлә гә ндә, шуны ә йтергә була: Бикчә нтә й бабайның абыйсы Габидулла, аның улы Фатыйх, Фатыйхның улы Мө хә ммә т тирә -юньгә танылган гармунчылар була. Рауза белә н Насретдин оныгының улы Нияз Абдюшев – профессиональ музыкант. Кү ргә небезчә, бу тармакта да гаилә нең хә тта ө ченче буын вә киллә рендә дә музыкаль сә лә тнең булуы аерымачык кү ренә.

Шулай итеп, Салих Сә йдә шевның композитор буларак дө ньяга килү ен очраклы генетик феномен дип тү гел, ә бә лки буыннан-буынга – ерак узганнан инде безнең кө ннә рдә туган балаларга кү чә килгә н музыкаль сә лә тнең ачык чагылышы, дип санарга була.

1914 ел. Шиһ аб Ә хмә ров тө рле нә шриятта эшли, бер ү к вакытта җ ә мә гать эшлә ре белә н дә шө гыльлә нә. Салих та кү згә кү ренеп ү сә, егет булып җ итлегә. Ул ү зенең тә рбиячесе (опекуны) белә н бергә бер генә мә дә ни чараны да калдырмый. Актер, музыкантлар уйнавын таң калып кү зә тә, татар сә нгатенең, театры һ ә м музыкасының яң а туып килү че һ ә м акрынлап кө ч алып баручы бө тен спектрын ү зе аша ү ткә реп, җ анына сең дерә бара.

Бер ү к вакытта ул музыка училищесына укырга керергә ә зерлә нә: пианистка А.С.Ивановадан аерым дә реслә р ала. Мавыгып һ ә м тырышып уйный. Музыка училищесында уку аң а яң а офыклар ача. Моң а кадә р, Заһ идулла Яруллиннан дә реслә р алганда, нигездә татар халык кө йлә ре белә н танышкан булса, ә училищеда инде, ул чактагы танылган педагоглар (О.О.Родзевич һ.б.) ярдә ме белә н, профессионализм нигезлә рен ү злә штерә һ ә м рус, Европа музыка культурасы белә н таныша.

1916 елда гаилә Варламов (хә зерге Межлаук) урамындагы тагын да уң айлырак фатирга кү чә. Таш йортның беренче катында зур зал, йокы бү лмә се, Салих белә н Ү збә к бү лмә се, ә билә ренә аерым бү лмә була. Бер йорт аша – Насретдиннар гаилә се. Бу ике гаилә тагын да якыннанрак аралашып яши башлый.

Салих Сә йдә шев тормышының бу чоры һ ә м бу йортка бә йле вакыйгалар шуның белә н аерылып тора: Салих яшьлегенә аяк баса. Нә къ шул елларда аның профессиональ ү сешенә нигез салына. Биредә ул башкаручы музыкант сыйфатында беренче мә ртә бә мә дә ният эшлеклелә ре даирә сенә керә, биредә ул музыкага мө киббә н киткә н малайдан яраткан эшенә, максатына омтылып яшь егеткә ә йлә нә. Салих Сә йдә шевка бу вакытта бары 16 яшь була.

Шуны дә ә йтергә кирә к: бу елларда холык-фигыленең гомере буена юлдаш булган сыйфаты – музыка дө ньясына ү з тирә сендә ге кешелә рне җ ә леп итү, аларны музыкага ө йрә тү телә ге кү ренә башлый. Гаилә хроникасында һ ә м Сә йдә шев архивларында бу турыда истә леклә р саклана.

Бу йортта яшә ү Салих Сә йдә шев тормышына тагын бер мө һ им чор булып кереп кала: ул иҗ ади эзлә нү лә р белә н яна башлый. Оркестрда уйнаганда ул инде бу музыканың яң гырашы турында уйлана һ ә м моң арчы унисонга (бер тавышка) уйнаган оркестрны кү п тавышка уйнату буенча беренче адымнар ясый.

Аның бала чактан якын дусты композитор Мансур Мозаффаров Сә йдә ш белә н ү зенең музыка тормышына кергә н еллары турында болай дип искә ала: “Инде ул вакытта ук Салихның гаҗ ә еп музыкаль таланты кү згә бә релеп тора иде. Яшь булуына карамастан, музыкага ул бик җ итди, иҗ ади карады, аны кө йлә рнең бер генә тавышка уйналуы канә гатьлә ндерми иде. Музыкага болай җ итди караганы ө чен аны оркестрда бар да ихтирам итте, яратты...”

1917 ел – зур ү згә решлә р, революциянең кайнаган елы. Салих тормышында да ү згә решлә р башлана. Халык мә гарифенең ө яз бү леге чакыруы буенча театр артистлары белә н ул Буага бара. Анда беренче мә ртә бә музыкаль коллективларны, тү гә рә клә р һ ә м оркестрларны оештыру, туплауга юнә лдерелгә н сә лә те тормышка аша. Кыска гына вакыт эчендә ул музыка студиясе, оркестр туплый, чуаш, татар хорларын оештыра һ ә м җ итә кли, фортепианода уйнау дә реслә ре бирә, концертларда, спектакльлә рдә катнаша.

Бу еллар иҗ ади хезмә т тормышына керү белә н бергә яшьлек мавыгулары чоры булып та кала. Мә шһ ү р язучыбыз Ә мирхан ага Еники ү зенең “Гө лә ндә м туташ хатирә се” дигә н ә сә рендә Салих Сә йдә шев тормышының бу чорын гаҗ ә еп матур сурә тли.

Композитор, 1922 нче елда Казанга кайткач, татар дә ү лә т драма театрының дирижеры һ ә м музыка җ итә кчесе вазыйфасына керешә. Бу театр исә “Сә йә р” труппасына нигезлә неп оештырыла. Бераздан Мә скә ү дә ү лә т консерваториясе каршындагы татар опера студиясендә укый башлый. Композиторның иң зур ачышлар ясаган жанры музыкаль драма, музыкаль-драматик ә сә р була.

Салих Сә йдә шев иҗ атын ө ч чорга бү леп карага мө мкин. Тә ү гесе – 1922 – 1926 нчы елларда куелган спектакльлә р. “Галиябану”, “Башмагым”, “Казан сө лгесе”ндә музыка гаҗ ә еп дә рә җ ә дә фольклор белә н тыгыз ү релеп барыла. Иҗ атының икенче чоры – 20-30 нчы елларда куелган спектакьлә р: “Зә ң гә р шә л”, “Сү нгә н йолдызлар”, “Наемщик”. “Кандыр буе”. Боларда инде аерым музыкаль номерларга, җ ыр һ ә м арияларга, ансамбль һ ә м хор, увертюра һ ә м балет сюиталарыны да зур урын бирелгә н. Ө ченче чоры исә Бө ек Ватан сугышы һ ә м аннан соң гы елларда язылган ә сә рлә рдә гыйбарә т. Болар – “Ил”, “Чын мә хә ббә т”... Элгә реге казанышлары биредә дә ү стерелә. Ә мма дә инде музыкаль-театраль жанрда ө стенлекле халә ткә опера ирешә бара. Сә йдә шев музыкасында миллә тнең ү зен хө р итеп тоюын, килә чә ккә ө метен чагылдыра.

20-30елларда бик сирә к спектакльлә р генә аның музыкасыннан башка куела. Бу елларда Сә йдә ш гаҗ ә еп кү п яза. Татар композиторлары иҗ атында бу – сирә к кү ренеш.

1928-1929 елгы театр сезонында С.Сә йдә шев яң а спектакльлә р белә н хыялланып яшә гә н. Бу елларда театр сезонында С.Сә йдә шев ү зенең иң танылган ә сә рлә рен – Т.Гыйззә т пьесасы буенча “Наемщик” музыкаль драмасын һ ә м Кызыл армиянең 11 еллыгына багышланган “Марш”ын иҗ ат итә. “Наемщик” музыкаль драмасында халыкның крепостной бә йлелеккә каршы кө рә ше турында бә ян ителә. Мавыктыргыч сюжетлы бу спектакльдә композитор тормышчан характерлар тудыруга ирешкә н.

Халык образын чагылдыручы хор номерларының кү п булуы белә н бу сә хнә ә сә ре кү пмедер дә рә җ ә дә опера спектакленә охшаган. Хорлар вакыйгаларның иң кызган чагын билгели алар драманың тө п герое, халыкны кө рә шкә ә йдә ү че Батырҗ анның музыкаль номерлары белә н тыгыз бә йлә нгә н. Татар халык җ ыры һ ә м марш музыкасы аһ ә ң нә ренә бай Батырҗ ан партиясе бер ү к вакытта классик опера ариялә рен дә хә терлә тә.

Салих Сә йдә шев – һ ө нә рмә нд инструменталь музыканың нигезен салучы да. Элек җ ыр-бию фольклорына гына, такмакларга гына яраган уен коралларына ул киң тавыш диапазонына ия булган талантлы һ ә м зә вык белә н яң гыраган аһ ә ң нә р ө сти. Яң а жанрлар – марш, вальс, увертюра, берничә бию кө лә реннә н тө зелгә н сюиталарны тудыра һ ә м ү стерә. “Кандыр буе”ндагы “Уң ыш бә йрә ме” сюитасы, “Наемщик”тан “Вальс”, “Таһ ир һ ә м Зө һ рә ”дә ге “Шә рекъ биюе” – моның ачык мисалы.

Татар музыкасына нигез салучы, беренче татар операларына этә ргеч булып торырлык кү п санлы музыкаль драмалар иҗ ат иткә н Салих Сә йдә шев таланты алдында безнең музыкаль сә нгатебез зур бурычлы. Чын сә нгать кешелә ренең ә сә рлә рен тың лау җ иң ел һ ә м рә хә т, ә мма алар турында язу шактый кыен. Якташ композиторыбыз нә къ менә шундый чын халык рә ссамы иде.

Йомгак. Сә йдә ш моң нары – халык кү ң елендә

Салих Сә йдә шев тирә н мә гънә ле, гү зә л яң гырашлы, тың лаган саен тың ларга омтылыш уята торган ә сә рлә р иҗ ат итте. Сә йдә шев ө чен яраткан халкының фикерлә ре дә, хислә ре дә музыка булып ә верелде, халкы турында ул гомере буе җ ырлады. Татар халкы, ул кайда гына яшә мә сен, мондый затлы улы, композитор, дирижер, музыкант Салих Җ амалетдин улы Сә йдә шев белә н хаклы рә вештә горурлана. Ул – Татарстанның музыка офыгын яктыртучы йолдыз.

Татарстанның халык артисты, атказанган сә нгать эшлеклесе Салих Сә йдә шевның музыкаль ә сә рлә ре һ ич кенә дә картая һ ә м искерә белмилә р, алар бү ген дә безнең белә н яшилә р. Алар халкыбызга эштә, кө рә штә, ялда юлдаш булып баралар.

Бө ек композиторыбыз Салих Сә йдә шевның иҗ ади мирасы ә ле бү генге кө ндә дә тулылана тора. Анын иҗ атына мө киббә н аһ ә ң сазларыбыз махсус музыкаль ә сә рлә р багышладылар. «Музыкаль бү лә к» (авторы—А. Монасыйпов), «Сә йдә шстан» сюитасы (Р. Еникеев), фантазия һ ә м парафразлар (А. Миргородский, Р. Абязов, И. Байтирә к)—ә нә шундыйлардан.