Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Азақстан таулары.






 

Таулар-жер бетінің жазық тардан оқ шау кө теріліп жатқ ан қ атпарлы бө лігі.

Таулар алып жатқ ан кө леміне, қ ұ рылымына, жасына қ арай: тау жотасы, тау жү йесі, тау массиві, таулы қ ырат, таулы ү стірт, тау сілемі болып бө лінеді. Олар жер сілкінісі мен жанартау атқ ылауынан кейін, жиі кө теріліп, ә детте тектоник аймақ тарда қ алыптасады. Тауларды биіктігіне қ арай аласа (1000 м-ге дейін), орташа (1000-3000), биік таулар (3000)деп бө лінеді.

Дү ние жү зіндегі ең биік тау-Гималайдағ ы Джомолунгма (Эверест 8848м).

Қ азақ стандағ ы ең биік тау-Хантә ң ірі (6995м). Орталық Азиядағ ы Тянь-Шань тауының қ ұ рамында кө птеген Алатау деген жоталар бар. Ол орманды, тас-тақ ты, қ ар, мұ з белдеулерінің айқ ын кө рінуінен Алатау деп аталғ ан.

Жоң ғ ар Алатауы-Қ азақ станның оң тү стік шығ ысындағ ы тау жү йесі. Биік-тігі 3500-4000 метр. Ол шығ ыс жә не батысқ а қ арай тө мендеп, аласа таулар-мен жалғ асады. Тау ішінде бұ лақ тар, сарқ ырамалар, мө лдір таза кө лдер, ағ ы-сы жылдам ө зендер кездеседі. Ә демі кө лдері-Ү лкен Алматы мен Жасыл-кө л.

Алтай тауы Қ азақ станның шығ ысында жә не Ресей, Қ ытай, Моң ғ олия айма-ғ ында орналасқ ан. Ертіс ө зенінен бастап, Аян тауларына дейін созылып жа-тыр. Ең биік жері-Мұ зтау шың ы. Мұ нда самырсын, балқ арағ ай, майқ арағ ай ө седі. Таудың ортасында 1449 метр биіктікте ерекше кө зге тү сетін Марқ акө л кө лі бар.

Ұ лытау-Қ арағ анды облысының аймағ ында орналасқ ан аласа тау. Ең биік жері-Ә улие Ақ мешіт. Қ азақ стандағ ы ескі таулардың бірі. Шамамен 410-440

млн жыл пайда болғ ан. Тау іші мен ө зен жағ алауларында сабаншы, қ осаяқ, шұ бар кү зен, қ ұ лан, арқ ар сияқ ты жануарлар мекендейді. Бұ талы ө сімдіктер ө седі.

Қ азақ жерінде Қ аратау атты бірнеше таулар бар. Ең кө лемдісі Оң тү стік Қ азақ стан мен Жамбыл облыстарының орталығ ындағ ы Қ аратау. Ең биік же-рі-Мың жылқ ыдағ ы Бессаз шың ы. ХVІІІ ғ асырда қ азақ тың ү ш жү зінің билері осы Қ аратауда кездесіп келіссө з жү ргізген.

Тарбағ атай-Қ азақ станның оң тү стік шығ ысы мен Қ ытай мемлекетінің айма-ғ ындағ ы орташа тау. Аягө з ө зенінен Хабар асуына дейін 180 км созылып жа-тыр. Ең биік жері-Тастау шың ы. Тарбағ атай моң ғ ол тілінің «тарбағ ан» сө зі-нен пайда болғ ан деген жорамал бар. Аударғ анда «азыр» (кемірушілердің бір тү рі) деген сө зді білдіреді. Таудың 80%-ғ а жуығ ы ауыл шаруашылығ ына пай-даланылады. Жері ылғ алды болғ андық тан, суармай-ақ астық пен бау-бақ ша егіледі.

 

Термин сө здер

 

Тағ зым ету-поклоняться

ө скін-отросток

қ ұ дық -колодец

бастау-исток

оазисті табиғ ат-оазисная природа

ауыл шаруашылығ ы-сельское хозяйство

бұ лақ -ручей, ключ

ө неркә сіп-промышленность

 

1-тапсырма. Мә тінді тө мендегі жоспар бойынша мазмұ ндаң ыздар.

 

1. Таудың пайда болуы жә не оның тү рлері.

2. Дү ние жү зіндегі ең биік тау.

3. Қ азақ стандағ ы ең биік тау.

4. Таулардың географиялық орналасу жерлері.

5. Ә р таудың ө зіндік ерекшеліктеріне сипаттама.

 

2-тапсырма. Берілген сө йлемдердің қ ұ рылымын ө згертіп жазың ыздар.

 

Оқ шау таулар-кең жазық та жеке-дара немесе топтала орналасқ ан, оқ шаулан-ғ ан таулар мен қ ыраттар. Салыстырмалы биіктіктері 100-2000 метрге дейін болады. Олар-жаң а тектоникалық процестер нә тижесінде пайда болғ ан жақ -пар таулар, яғ ни, климат ә серінен, жергілікті тау тү зілу нә тижесінде пайда болғ ан таулар.

 

3-тапсырма. Берілген сө здер мен сө з тіркестерінің мағ ынасын тү сіндірің із-дер. Сө йлем қ ұ растырың ыздар.

 

Таулы қ ырат, ү стірт, тау сілемі, тау аң ғ арлары, шың, жоны, беткей, тү зілген таулар, жота.

 

4-тапсырма. Берілген ойды жалғ астырың ыздар.

 

Дала. Селеу шашы желбіреп, кендіктің кесек ү лгісіндей керіле созылып жа-тыр. Шеті де, шегі де жоқ тай. Қ айда қ арасаң да, кө рерін еркін жазылып ба-рып кө кжиекпен қ ойындасқ ан кербез кер жазық. Кең далағ а кө зім талмай қ араймын, қ арағ ан сайын кеудемді қ уаныш кернейді....

 

5-тапсырма. Тө мендегі мақ ал-мә телдердің мазмұ нын тү сініп, жаттап алың ыз-дар.

 

1. Білімді жерде қ алмас.

2. Оқ ығ ан-білгір, оқ ымағ ан-ділгір.

3. Ақ иқ ат сө зде алалық жоқ.

4. Қ ыран тү легіне қ айыспас қ анат сыйлайды,

5. Ұ стаз шә кіртіне талмайтын талап сыйлайды.

6. Ә ке мұ расынан, ұ стаз мұ расы баяндырақ.

7. Ә діл сө з ащы болады.

8. Нағ ыз адамның белгісі-кісілік.

 

6-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдердің бастауышын баяндауыш арқ ылы тауып, жақ ша ішіне қ ойып жазың ыздар.

 

[] Жү регімнің тү біне терең бойла,

Мен бір жұ мбақ адаммын, [] оны ойла.

[] Соқ тық палы, соқ пақ сыз жерде ө стім,

[] Мың мен жалғ ыз алыстым, [] кінә қ ойма.

 

7-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдерден анық тауыштық қ атынаста тұ рғ ан сө з-дерді табың ыздар.

 

Қ ұ стар шыршалы орманды жақ сы кө реді. Қ ылқ ан жапырақ ты ағ аштың ең ү лкені-алып қ арағ ай. Қ ысқ ы жіп-кү рмеуге келмейді. Талабы бар адам жерде қ алмайды. Ыстық шаң ғ а тұ ншық қ ан ол, терезені қ айта жапты. Оның ә демі салғ ан ә ніне риза болдық. Оқ ығ ан, мә дениетті екен. Жең імпаз атанғ ан сту-денттерге сыйлық тапсырылды. Арманшыл адам болмайды, тек соғ ан жете білу керек.

 

Еске тү сірің іздер.

Сө йлеуші ө з сө зінің ішінде біреудің айтқ ан сө зін еш ө згертпей, сол айтылғ ан кү йінде беруін тө л сө з дейміз. Тө л сө зге байланысты айтылғ ан сө йлеушінің сө зін автор сө зі дейміз.

 

8-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдерді оқ и отырып, тө л сө здердің орналасу тә р-тібін тү сіндірің іздер.

 

-Алма, сен ойың ды жақ сы айттың, -деді Жанат есіне енді тү скендей.

Абай былай деді: «Баланың жақ сысы-қ ызық, жаманы-кү йік».

Ол ақ ырын анасынан: -Ауылды не жаң алық бар-деп сұ рады.

-Жақ сы кездестің, -деді Асан. – Сені іздеп жатыр едік.

-Ө зің ақ, таза болсаң болды ғ ой, -деді ол баласына, -ешқ ашан арамдық жаса-ма.

-Біздің қ азақ та: «ешкімнің ала жібін аттама» деуші еді.

 

9-тапсырма. Берілген тұ рақ ты тіркестердің мағ ынасын жақ ша ішінде беріл-ген сө здердің мағ ынасымен сә йкестендірің іздер.

 

Тонның ішкі бауындай.

Араларынан қ ыл ө тпес.

 

Бірлік тү бі-тірлік.

Бір жең нен қ ол, бір жағ адан бас шығ ару.

 

Тә укелге бел буу.

Шешінген судан тайынбас.

 

Жү рек жұ тқ ан.

Жау жү рек.

(Батыр, бір шешімге келу, тату, ымырағ а, келісімге келу).

 

10-тапсырма. «Таулардың тарихи сырлары» тақ ырыбында эссе жазың ыздар.

 

 






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.