СҮЙЕКПЕН ӨРКТЕЛГЕН КЕБЕЖЕЛЕР. ЖҮННЕН ЖАСАЛҒАН БҰЙЫМДАР

Қ олө нер бұ йымдарының ішінде жү ннен жасалғ ан бұ йымдардың орны ерекше болып табылады. Біріншіден киіз ү йде жылу ұ стағ ан, екіншіден кө шіп қ онуғ а ың ғ айлы болғ ан жә не ерекше ү йге сә н беріп тұ рғ ан.

Қ азақ халқ ында жү н тү тіп, киіз басып, жіп иіріп, кілем, алаша, шекпен тоқ умен ә йелдер айналысқ ан. Жү ннен алуан тү рлі бұ йымдар жасау белгілі бір ө нерді, шеберлікті қ ажет етеді. Қ олө нер бұ йымдары ХІХ – ХХғ.ғ. тә н кілем, сырмақ, текемет, тұ с киіз, алаша бетіндегі ою - ө рнектер қ азақ халқ ының ә дет – ғ ұ рпымен, тұ рмыс - салтын, кә сібін табиғ ат кө ріністерімен астастыра бейнелейді. Қ олө нер бұ йымдарының бірі кілем тоқ у тұ рмыс қ ажетіне байланысты халық қ олө нерінде ертеректен белгілі, ел арасында кең інен таралғ ан ө нер. Еліміздің тү кпір – тү кпірінде кең таралғ ан осы бір ө нер тү рінің ө ріс алып, бай мазмұ н мағ ынағ а ие болып одан ә рі дамып отырғ ан жері еліміздің оң тү стік ө ң ірі. Осы ө ң ірлерде тү кті кілем мен тақ ыр кілем тоқ у ө нері кең дамығ ан жә не оның сапасы жоғ ары бағ аланғ ан. Отырар ө ң іріндегі кездесетін кілем бетіндегі ою - ө рнектер мына ү лгіде: ортасына шатыр гү л ө рнегі ү ш немесе тө рт жерден тү сірілген, келесі тү рі кілем ортасына қ ошқ ар мү йіз шеттеріне сың ар мү йіз ө рнегі, сондай – ақ ү ш гү л немесе қ ос гү л, тө рт қ ұ лақ, сынық мү йіз ө рнектері тү сірілген тү рі кө п кездеседі.

Отырар мемлекеттік археологиялық қ орық - музейі қ орындағ ы кездесетін текемет бетіндегі ою - ө рнектер мына ү лгіде болып келеді: ортысына бес жерден ромб тү сіріліп, қ ос мү йіз, сың ар мү йіз ө рнектері, шеттеріне қ аз мойын ө рнектері тү сірілген тү рі сондай – ақ текемет бетіне мү йіз ө рнегі тү сірілген шеттеріне сың ар мү йіз ө рнегі тү сірілген тү рі кө п кездеседі.

Қ олө нер ү лгілерінің бірі сырмақ сыру деген сө зден шық қ ан. Сырмақ киізден сырып, бетіне тү рлі ө рнектер тү сіріліп жасалғ ан тө сеніш, тұ рмысымызғ а кө рік берер сә нді бұ йымдарымыздың бірі. Сырмақ ты сә ндік ү шін біркелкі қ арапайым киіздің немесе текеметтің ү стіне тө рге салады.

Сырмақ бетіне тү сірілген ою - ө рнек ү лгілерінің негізі мына ү лгіде болып келеді. Сырмақ ты ақ киізден басып, бетіне матадан ойылғ ан оюлар жапсырады. Сырмақ таң ортасындағ ы ою - ө рнектер бір тү сті мә нерде ойылады. Бұ л тө сеніштің бетіне қ ошқ ар мү йіз, сың ар мү йіз ө рнектер тү сірілген. Қ азақ халқ ының ұ лттық сырмақ тарының жалпы атауы 4 тү рлі. Олар ақ сырмақ, қ ара ала сырмақ, жиекті сырмақ, дебіске сырмақ деп алталады.

Кү ні бү гінге дейін ө з маң ызын жоғ алтпай келген дә стү рлі ө нер ү лгілерінің бірі – алаша, жү ннен тоқ ылғ ан тө сеніш. Алашаның тоқ ылу тә сіліне қ арай тү рлі атаулары бар. Олар боялары алаша, бояусыз алаша, жіп алаша, жол алаша, ө рнекті алаша, тақ ыр алаша, қ ақ па алаша т.б. тү рлері. Отырар музейінің қ орындағ ы алаша бетіндегі ою - ө рнектер мына ү лгіде болып келеді. Сегіз қ ұ лақ ты гү л, бұ рышталып тү сірілген тө рт бұ рыш жә не тө рт тармақ ө рнегі салынғ ан, сондай – ақ келесі орама алашының бетінде ала қ ұ рт ө рнегі салынғ ан тү рі, алты тармақ ты жұ лдызша ө рнегі сегіз қ атарлана қ иялатып тү сірілген, келесі қ атарғ а ү шбұ рышталғ ан сынық мү йіздер ө рнегі тоқ ылғ ан тү рлері кө п кездеседі.

Қ олө нер ү лгілерінің бірі - қ оржын. Ө рмек қ ұ рып тоқ ылатын бұ йымның бірі қ оржынды жайлауғ а шық қ анда кү нделікті тұ рмыста кө лікпен зат жә не тамақ алып жү руге пайдаланады. Қ оржын тү кті жә не тү ксіз болып тоқ ылады. Отырар мемлекеттік археологиялық қ орық – музейінің қ орында кездесетін қ оржын бетіндегі ою - ө рнек тү рлері бетіне сынық мү йіз, ө сімдік тектес, тө рт қ ұ лақ, шеттеріне сың ар мү йіз тү сірілген тү рі келесі тү рі бетіне геометриялық ою - ө рнектер, сондай –ақ бетіне тұ марша, мү йіз, ирек, ілгек ө рнектері тү сірілген.

Жү ннен жасалғ ан бұ йымдардағ ы ою - ө рнектерді мә нерлеп ө рнектеу, ә р тү сті айшық ты бояу қ олдану тоқ ушының қ иялына, іскерлігіне, талғ амына байланысты болды. Аталғ ан бұ йымдар ел тұ рмысына сә н беріп, адамдарғ а рухани лә ззат ә келген.

Жү н ө ң деу – жү нді май мен шайырдан, шаң -тозаң нан тазартып жуу, жү н дайындау стандартына сә йкес сұ рыптау (сорттау), бояп ө ң деу, иіріп жіп алу немесе одан ә р тү рлі бұ йымдар дайындау. Тө рт тү лік малдың жү ні қ азақ халқ ының ө мір тіршілігінде ү лкен рө л атқ арғ ан жә не оны ұ қ сатуды халық бұ дан мың дағ ан жылдар бұ рын білген. Жү ннен бау-шу, арқ ан-жіп, киім-кешек, қ азақ ү йдің киізін, ә р тү рлі тө сеніштер мен қ ап, шекпен сияқ ты ең қ ажетті мү ліктер жасалғ ан. Қ азақ халқ ының дә стү рлі шаруашылығ ында мал жү нінің ең асылы жә не бұ йымдар жасауғ а ең кө п қ олданатыны тү йе жә не қ ой жү ндері, ешкі тү біті, оның қ ылы, содан кейінгісі жылқ ының жал-қ ұ йрығ ы, тү йенің шудасы. Жү к артып, кү ш кө лік ретінде пайдаланылғ ан тү йенің жү ні ұ йысып, киіздей болып қ алады. Оны “жабағ ы” дейді. Ә лгі жабағ ының астынан “боздақ ” деп аталатын ү лпілдек жү н ө седі де, жабағ ы ө зінен-ө зі кө теріледі. Тү йе жабағ ысынан ә р тү рлі жең іл де жылы кү пі тігіледі. Жабағ ы жү нді тү тіп кө рпеге де салады, ә р тү рлі жіптер иіреді. Тү йе жү нінен неше тү рлі ө рмек жіптерін иіріп, шекпен, қ ап, белбеу, қ ұ р, кілем, қ оржын сияқ тыларды тоқ иды. Сол сияқ ты тү йе жү ні айыл-қ ұ йысқ ан, ө мілдірік, ноқ та жасауғ а жә не кө ген, бау-шу есуге ө те қ олайлы. Тү йе жү ні кө рпеге салуғ а, шапанғ а тартуғ а ө те жақ сы, жең іл, ә рі жылы болады, қ ылшық шық пайды. “Шуда” деп тү йенің мойнындағ ы, тізесіндегі, екі ө ркештің ү стіндегі салалы қ ылшық жү ндерін айтады. Шудадан жамау-жасқ ауылдық жіп иіріледі. Бұ рын қ азақ тың тон-шалбары, сабасы мен торсығ ы, кө н ыдыстары осы шуда жіппен тігілген. Тү йе шудасы кейбір арнаулы бау-шуларғ а да қ осылып есіледі. Шуда жіп шертер, т.б. ә н-кү й аспаптарына ішек есебінде де тағ ылғ ан. Қ ойдың жү нін “жабағ ы”, “кү зем жү ні”, “қ озы жү ні”, “ө лі жү н” жә не “шет-пұ шпақ ” деп бес тү рге бө ліп айтады. Қ ойдың жабағ ы жү нінен шидем шапан, кү пі кү седі, ішпек, терлік жасайды, тыстап кү псек (бө стек), кө пшік, жең іл байпақ тігеді. Қ ойдың жабағ ы жү нін тү тіп, одан кейін матаның сыртына шық пас ү шін қ ылшық тарын бү рілтіп қ айнатады. Бұ л жұ мыс жү нді шайырынан арылтып тазарту ү шін де жасалады. Жабағ ы жү нді киімнің, кө рпенің арасына салады, неше тү рлі иіру ісіне, бізбен, сыммен тоқ у жұ мысына қ олданады. Тү тілген жабағ ы жү ннен шү йке жасалып, бау-шу есіледі, ө рмек жіптері, неше тү рлі жиектер ширатылады. Ал кү зем жү нінен, қ озы жү нінен киіз басылады, текемет, қ алпақ, кебенек, киіз етік, пима сияқ ты киім-кешектер жасалады. Кү зем жү ні мен қ озы жү ні иіруге келмейді, ол киімнің, кө рпенің тысының арасына салуғ а да жарамсыз. Бірнеше рет тоғ ытылып, кірінен, шайырынан тазартылып қ ырқ ылғ ан қ ойдың кү зем жү нінен киіз басылады. Киіз басылатын жү нді шаң -тозаң нан, шө п-шө гірден тазартып, жү ннің білтеленіп, ұ йысқ анын жазу ү шін сабаумен сабайды. Жү н сабау ісіне ә йелдермен бірге еркектер де қ атысады. Жү н сабау маусымды жә не кө пке ортақ жұ мыс болып саналады. Жү н сабау жұ мысы қ азақ ғ ұ рпында ойын-сауық пен кө ң ілді ө тетін-ді. Жү н сабалып болғ ан соң “тулақ шашу” деген ырым бойынша жастар жиналып тамақ ішеді, ойын кешін ө ткізеді. Жү н сабау жұ мысына керекті заттар – сабау мен тулақ. Сабауды бұ тақ сыз тү зу талдан, қ ара мойылдан, майысқ ақ теректен, жың ғ ылдан маусым-шілде айларында дайындап, қ абығ ын алып кептіреді. Ұ зындығ ы 1 м 20 см-дей етіп, екі ұ шын тегістеп, тұ жырады. Оның диаметрі 2 см-дей, бас аяғ ы бірдей. Сабау жү н сабаушылардың санына қ арай ә р кісіде екі-екіден болады. Жү нді екі сабаумен қ ос қ олдап сабайды. Сабайтын жү ннің астына тулақ тө селеді. Ал тулақ деп ә детте ө гіздің, сиырдың керіп кептірген шикі терісін айтады. Жү н сабау алдында тулақ ты аздап сү т бү ркіп, шө птесінге тө сеп жібітеді. Олай істемесе, кеуіп тұ рғ ан тулақ сабауғ а шыдамай сынып кетуі мү мкін. Киізді осы сабалғ ан дайын жү ннен басады (қ. Киіз басу). Малдың терісінен жұ лынып немесе жидітіп алынғ ан жұ лма жү нді, қ ойдың бауырында, пұ шпақ тарында байланып жү ретін білтеленген жү ндерді “ө лі жү н” деп атайды. Қ отанның ортасында тү сіп қ алғ ан, бұ таның басынан жиналғ ан, бау-шу ескеннен қ алғ ан ү зік жү ндерді “шет-пұ шпақ жү н” деп атайды. Мұ ндай жү ндер, кө бінесе, арқ ан-жіп есуге жұ мсалады. Ешкі жү нін тү біт, қ ылшық деп екіге бө леді. Тү біт иіруге, шарф, шұ лық, қ олғ ап, шә лі сияқ ты жең іл ә рі жылы киімдерді тоқ уғ а тиімді. Оны ешкі тү леген кезде қ ылшық жү нмен бірге қ ырқ ып алып, тү тіп қ ылшығ ынан бө леді. Ешкінің қ ылшығ ы арқ ан-жіп есуге жұ мсалады. Қ азақ талғ амында ешкі тү біті тү йе жү нінен де қ ымбат, жібекпен тең дес саналғ ан. Жылқ ының жал-қ ұ йрығ ын “қ ыл” деп атайды. Жал-қ ұ йрық, кө бінесе, арқ ан-жіп есуге, сү згі тоқ уғ а, тұ зақ есуге жұ мсалады. Жылқ ы қ ылын терімен қ аптап кө пшік, жастық, бө стек жасауғ а, қ обызғ а тағ уғ а пайдаланғ ан. Қ азақ шеберлері мал жү нінен басқ а қ оянның жү нін, қ ұ стың мамығ ын да іске жаратқ ан. Қ оянның жү нінен жылы шарф, қ олғ ап, шұ лық, бө кебай тоқ ығ ан. Қ ұ стың мамығ ынан қ ұ с жастық, қ ұ с тө сек жасағ ан, қ ауырсындарынан қ арқ ара қ адағ ан, жебенің желбезегіне желімдеген, ондай оқ ты тө менде тұ рып жоғ арыдағ ы нысананы дә лдеп атуғ а қ олайлы жә не ұ шқ ан жолында ауытқ ымай дә л барады деп есептеген. Тымақ тың маң дайына, найзаның ұ шына, салт атты адамның иығ ына тағ ып алғ ан қ ұ с қ ауырсыны “ө те асығ ыс” деген белгіні білдірген. Осыдан келіп ел мен ел арасында тығ ыз хабар жө нелтілгенде хаттың сыртына бір тал қ ауырсын бекітілетін, оны “ү кілі поштаС-тан аспауы тиіс. Мұ нан жоғ ары болса, жү ннің рең і кетуі мү мкін. Жү ннің иісін кетіру ү шін кө мір қ ышқ ыл газбен ө ң деледі. Ж. ө. кә сіпорындарында, сондай-ақ, экстракциялық ә діспен жұ мыс істейтін жаң а машиналар қ олданылады. Бұ л ә дістің ерекшелігі – жү н жабық бө лме ішінде хлорлы кө мір қ ышқ ыл газбен ө ң деледі. Осы процесс нә тижесінде жү ндегі май мен шайырдың 70%-ы кетеді, жү н ажарланып, биязылығ ы артады. Жү ннен алынғ ан май техника мен медицинада кең інен қ олданылады. Жү н сорттау кезінде жү ннің дайындау стандартына сә йкес сапасы бағ аланады. Мыс., қ ой жү ні одан алынатын таза жү ннің мө лшерімен бағ аланады. Жү ннің ә р тү ріне (биязы жү н, биязылау жү н, ұ яң жү н, қ ылшық жү н, т.б.) Қ азақ стан Республикасының Стандарттау жә не метрология комитеті дайындау стандартын бекіткен. Жү н сорттау процесі жү нді алғ ашқ ы ө ң деу кә сіпорындарында атқ арылады. Дайындау стандарты бойынша жү н қ алыпты, шө пті, тікенек шө пті жә не ақ аулы болып бө лінеді. Егер жү ндегі шө п қ алдық тары мен ақ ау жү ннің мө лшері жалпы жү ннің 10%-нан аспаса қ алыпты жү н, егер бұ л мө лшерден артса шө пті не тікенекті жү н деп атайды. Кейбір жү н ажарсыз, тү сі оң ғ ан, талшығ ы осал болады. Мұ ндай кемістік 10%-дан артса, онда ақ ау жү н болып есептеледі. Осы тө рт тү рдің ә рқ айсысы тү сіне қ арай бірнеше сортқ а жә не сапасына қ арай бірнеше класқ а бө лінеді. Биязы жә не ұ яң жү нді қ ойдың тұ тас жү ні ақ жә не ә р тү сті болып екі сортқ а бө лінеді. Ақ тү ске таза ақ жү н, ә р тү стіге қ ылшық араласқ ан ө зге тү стер жатады. Меринос қ ой жү нін сорттағ анда талшығ ының ұ зындығ ы, жуан-жің ішкелігі, тазалығ ы, бұ йралығ ы ескеріледі. Биязы жә не ұ яң жү нді сорттағ анда тұ тас жү ннен басқ а да мынадай сорттары болады: қ ұ йрық жү н (бө лек қ ырқ ылады жә не бұ ғ ан балақ жү н, желіннің айналасынан қ ырқ ылғ ан жү н де жатады); жұ лма жү н – тұ тас жү ннен ү зіліп тү скен жү н.°” деп атағ ан. Ү кінің жү ні қ азақ тың ескі салты бойынша ә семдіктің белгісі деп саналғ ан. Сонымен бірге ү кіні қ асиетті деп те білген. Мыс., хан тұ қ ымдары, атақ ты батыр, ақ ын, салдар ү кі тағ ып жү рген. Ұ затылар қ ызғ а, қ айнына баратын кү йеуге, алғ аш отау болғ анда шымылдық қ а ү кі қ адау ғ ұ рпының жоралғ ысы осыдан қ алса керек. Осыдан келіп жү нделетін бір ү кі бір аттың қ ұ нымен бағ аланғ ан. Ү кі жү нін ұ лпа жә не қ ара қ асқ а ү кі деп екі тү рге ажыратады. Ү кінің балақ жү нін – ұ лпа, ал бауыр жү нін – қ ара қ асқ а ү кі деген. Қ ара қ асқ а ү кіні, кө бінесе, ерлер қ адағ ан. Сә укеле, тақ ия, бө рік сияқ ты қ ыз-келіншектер киіміне, кө бінесе, ұ лпа (балақ жү н) ү кісі қ адалғ ан. Ақ ү кінің жү нін тү рлі тү сті етіп бояп та пайдаланғ ан. Мұ ндайда бояуғ а қ азының майын қ осқ ан. Ү кіні аулап ұ стап, балақ жү ні мен бауыр тө сінің жү нін алып, ө зін жемге тойғ ызып қ оя беретін. Мұ ны “ү кі жү ндеу” деп атайды. Ү кі жү ндеген ауылдан олжа алу салты да болғ ан. Қ азіргі кезде Ж. ө. жұ мыстары ө ндірістік кә сіпорындарда атқ арылады. Мұ ндай жұ мыстар жү н жуу, жү н сорттау, жү н иіру, т.б. болып бө лінеді. Жү н жуу жү нді май мен шайырдан, шаң -тозаң нан, т.б. тазартатын арнаулы аппараттарда орындалады. Олардың қ ұ рылысы кү рделі, кө лемі ү лкен (ұ з. 70 м-ге дейін), сондық тан жү нді алғ ашқ ы ө ң деуден ө ткізетін ірі кә сіпорындарда қ олданылады. Қ азақ станда мұ ндай кә сіпорындар Тараз, Семей, Ақ тө бе қ -ларында салынғ ан. Қ азір бұ л кә сіпорындарды қ айта іске қ осу қ олғ а алынып отыр. Жү нде майлы заттар кө п болады. Мыс., арқ ар-меринос қ ойдың жү нінде 30%-ғ а дейін май мен шайыр бар. Осылардан арылту ү шін жү н жуғ ыш машинаның арнаулы ыдысына су қ ұ йылып, оғ ан кө мір қ ышқ ыл сода, калийлі сабын жә не аммиак қ осылып, ә бден араластырылады. Бұ л қ ұ рамның салмағ ы жуылатын жү н салмағ ының 6%-ына жетуге, ал судың темп-расы 55Пұ шпақ жү н– ірі қ ылшық ты ұ йпаланғ ан жү н. Жү ннен немесе жү н араластырылғ ан басқ а да талшық тарды иіру арқ ылы жіп алынады. Мұ ны жү н иіру деп атайды. Оның тарақ тап иіретін жә не аппаратпен иіретін екі жү йесі кең тарағ ан. Тарақ тап иіру тә сілі арқ ылы жің ішке ә рі тегіс, биязы ә рі беріктігі жоғ ары жіп алынады. Осындай жіптерден жоғ ары сапалы мата тоқ ылады. Аппаратпен иіруде шикізат ретінде таза жү н, басқ а талшық тармен араласқ ан жү н, тарақ тап иіру қ алдық тары мен қ ылшық, ә р тү рлі хим. талшық тар, мақ та т.б. қ олданылады. Мұ ндай жіптен шұ ғ а, драп, тех. мата, т.б. тоқ ылады.

Бү гінгі сабақ та біздер киіз басу технологиясы мен инелер техникасын мең гере отырып, жү ннен панно жасаймыз.

Елбасы Н.Ә Назарбаевтың «Қ азақ стан - 2030» стратегиясында алғ а міндет етіп қ ойғ ан ішкі жә не сыртқ ы саясатының аса маң ызды 30 бағ ытының бірі - мә дени мұ ра бағ дарлама аясындағ ы халық тық мә дени қ ұ ндылық тар мен дә стү рін дамыту.Осы бағ ытты ескере отырып, кө нере бастағ ан қ олө нерді бү гінгі кү нде ө з кә демізге жаратып, қ олданудың маң ызы зор. Қ олө нер - ұ рпақ тан ұ рпақ қ а ауысып, тамырын терең ге жайып келе жатқ ан халық мұ расы. Қ азақ халқ ы мал шаруашылығ ын кә сіп еткендіктен, осы тө рт тү лік мал жү нін пайдалану арқ ылы қ олө нер бұ йымдарын жасағ ан. Оның ішінде қ ой жү ні ерекше орын алады.

(Слайд арқ ылы кө рсету)

Қ азіргі кезде жү ннен жасалғ ан бұ йымдар нағ ыз қ ауырт ө ркендеу ү стінде. Бұ л икемді жә не пластикалық қ асиеті бар материал іс жү зінде бү кіл ә лемге танымал. Қ азіргі таң да шеберлер бұ йым жасауда ө те кең ауқ ымда пайдаланады. Ол жиhаз бен интерьер заттарынан, пуфиктер мен орындық тардың сә нді кілемшелерінен, перделер мен жастық тардан, ү стелге қ ойылатын сә нді жаймалар мен мата салфеткаларғ а арналғ ан сақ иналардан, шамдардың абажурларынан жә не перделердің безендірмелерінен, сә нді панно мен еденге тө сейтін кілемдерден тиісті орын алғ ан. Сонымен қ атар бұ л тамаша материалды модельерлер де қ азргі заманғ ы ә ртү рлі технологияларды пайдалана отырып, нағ ыз ө нер жауhарларын жасап жү р. Киімге арналғ ан киіз бижутерия мен аксесуарлар, олардың ішінде - моншақ, сә нді тү йме, шаш қ ыстырғ ыш, білезік, белдіктер мен сө мкелер, ә мияндар мен ұ ялы телефондарғ а арналғ ан қ аптамалар, жең іл аяқ киім, тіпті бө ріктер мен етіктер бар. Басқ ада мысалдарды кө птеп келтіруге болады.

(Слайд арқ ылы кө рсету)