Оғамдық өндіріс факторлары және нәтижелері

Кез-келген ұ лттық экономикалық жү йе екі саладан: материалдық ө ндіріс аясындағ ы салалардан жә не материалдық емес салалардан қ алыптасатын экономиканың сала­лық қ ұ рылымдарының жиынтығ ынан тұ рады. Бірінші топтағ ы салаларғ а мыналар жатады: ө неркә сіп, ауыл шаруашылығ ы, қ ұ рылыс, кө лік пен байланыс, сауда мен қ оғ амдық тамақ тандыру жә не т.б. Екінші топқ а кіретіндер: мә дениет, білім жә не ғ ылым, денсаулық сақ тау, ә леуметтік қ орғ ау, тұ рмыстық қ ызмет кө рсету жә не т.б.

Функционалдық жә не салалық тан ө зге аймақ тық немесе аумақ тық экономикалық қ ұ рылым болады. Нақ ­ты аймақ тық экономика ел аумағ ындағ ы бү кіл экономи­калық объектілердің жиынтығ ын білдіреді. Экономикалық аудандар, мысалы: Орталық Қ азақ стан (Қ арағ анды), Шы­ғ ыс Қ азақ стан (Ө скемен), Оң тү стік Қ азақ стан (Шымкент) жә не ө зге аудандар экономикалық аудандар болып саналады.

Экономикалық аудандар қ ұ рылымына, нақ тылы ауданның жекелеген сала кә сіпорындарының, оның табиғ и ресурстарымен, жол қ атынастарымен жә не экономикалық -географиялық жағ дайларымен ү йлесетін шаруашылық кешендерін немесе аумақ тық -ө ндірістік кешендерін қ ұ райды. Макроэкономикалық мақ саттарды шешетін экономи­калық ө су негізінде қ оғ ам мү шелерінің ө мірлік қ ызметінің оң ай жағ дайларын қ амтамасыз етуі ұ лттық экономиканың мақ саты болып саналады.

Макроэкономикалық мақ саттар ұ зақ мерзімдік неме­се қ ысқ а мерзімдік болуы мү мкін, оғ ан қ ол жеткізу ү шін мемлекет саяси қ ұ ралдар жиынына иелік етуі тиіс. Оғ ан елдің бюджет, салық, несие, ақ ша, валюта жү йелері жатады, олар саясаттың монетарлық жә не фискалдық екі тү рі арқ ылы кө рінеді. Бірінші, ақ ша-несие жә не валюта жү йесі тұ тқ аларын пайдаланумен байланысты, ал екіншісі - салық жү йесін манипуляциялау жү йесі арқ ылы байланысады.

Бұ рынғ ы жә не қ азіргі ұ рпақ тардың ең бегімен жинақ талғ ан материалдық игілік ұ лттық саясатты бағ алаудың басты ө лшемі болып саналады. Байлық - бұ л адамдар нені бағ алайды, соның барлығ ы, яғ ни материалдық қ ана емес, сонымен бірге материалдық емес: табиғ и ресурстар, кә сіптік білім, адамның қ абілеті, бос уақ ыт болып саналады. Қ оғ амдық байлық ты заттай жә не ақ шалай формада кө з алдығ а елестетуге болады. Қ азіргі уақ ытта адамдардың байлығ ын бағ алау ө згеруде. Бұ л кө пшілік жағ дайда, нормативтік категория жә не қ андай да бір байлық ты бағ алау адамның пайымдауынан тыс ө зге байлық ө мір сү рмейді. Былай деп айтуғ а болады: байлық - бұ л адамның таң дауын кең ейтетіннің барлығ ы немесе оның балама мү мкін­дік­тері. Тө секте сал болып ауырып, жатқ ан миллион­ер­ді бай деп айтуғ а бола ма, жоқ па?

Халық тың жан басына шақ қ анда қ оғ амдық ө німнің ө су қ арқ ыны макроэкономикалық даму кө рсеткіштерін бағ алаудың басты ө лшемдері болып саналады. Дә л осы экономикалық ө судің қ арқ ынынан, қ оғ амдық ө німді кө бейту жә не қ арқ ынын арттырудан ұ лттық экономиканың тиім­ділік дең гейі кө рініс табады, демек, аталмыш қ оғ амның эко­­но­микалық дамуының таң дап алынғ ан моделдері, тү рлері мен ә дістері кө рініс табады.

Ұ лттық экономиканың жұ мыс істеуінің нә тижелері, белгілі бір кезең дердегі материалдық -заттық, интегралдық немесе жалпы нә тижелер, кө п жылдық нә тижелер - ұ лттық экономиканың жинақ талуы болып саналады.

Ұ лттық экономиканың материалдық -заттық нә тижелері - қ оғ амдық жиынтық ө нім (Қ ЖӨ) - белгілі бір кезең ­дегі бү кіл кә сіпорындар ө ндірген материалдық игіліктер (ө німдер). Бұ л жерде басты орынды ұ лттық жалпы ө нім (Ұ ЖӨ) алады.

Ұ лттық жалпы ө німнің қ ұ рамына ө ндірістің ө ндірілген бү кіл қ ұ ралдарының, тұ тыну заттары мен қ ызмет­тері­нің қ ұ ны, сондай-ақ шетел аумағ ында аталмыш ел субъек­тілерінің ө ндіріс факторларын пайдаланудан алғ ан кірістері кіреді.

Ұ лттық жалпы ө німді дұ рыс ө лшеу ү шін оғ ан шетелде ө ндірілген ө німдер қ ұ ны (салық тар мен басқ а тө лемдерді алып тастағ аннан кейінгі) - тү пкі ө німдер кіреді. Тү пкі қ оғ амдық ө нім (ТҚ Ө) - бұ л тікелей тұ тынуғ а арналғ ан.

Таза ұ лттық ө нім (ТҰ Ө) - амортизациялық аударымдар­ды шегеріп тастағ андағ ы, жаң адан жасалғ ан қ ұ нына сә йкес барлық салалар ө німдерінің жиынтығ ы.

Одан жанама салық тарды шегеріп тастағ аннан кейін­гі (сатудан салық тар, акциздер, мү лік салығ ы, лицензиялық тө лемдер мен кеден баж салық тары) таза ұ лттық ө нім сомасы ұ лттық табысты (Ұ Т) білдіреді. Ұ Т - бұ л ө ндіріс факторының иелеріне жататын: жер, капитал жә не ең бек, жеке тұ тынуғ а жұ мсалатын шығ ындар - жиынтық табыс. Ол сондай-ақ бюджетке тү сетін табыс салығ ы, ө ндірістік емес салалардағ ы қ ызметтерге жұ мсалатын шығ ындар, корпора­цияның пайдалары, ә леуметтік сақ тандыруғ а арналғ ан жарна­лар тү рінде қ айта бө лінеді. Ұ лттық табыстың акция­лар мен трансфертке дивиденттер мен жиынтық тағ ы қ алғ ан бө лігі ғ ана жеке табысты қ ұ райды жә не ол тұ тынуғ а пайдаланады.

Экономикалық ә дебиеттерде адам қ ажеттіліктерін бастапқ ы (тө менгі) жә не қ айталама (жоғ ары) (Американ экономисі А.Маслоу жә не оның пирамидасы) қ ажеттіліктерге бө лу жиі пайдаланылады. Бірінші қ ажет­ті­ліктерге жататындар - тамақ, сусын, киім, тү с жә не т.б.

Екіншіге - адамның рухани, жеке қ ызметімен байла-нысты қ ажеттіліктер - ө зін-ө зі айқ ындау, білім беру, ө нер-дегі, ойын-сауық тағ ы, қ оғ амдық қ ұ рмет қ ажеттіліктері.

Адам, қ оғ ам қ ажеттіліктері ө згеріссіз қ алмайды, олар адамзат ө ркениетінің эволюциясымен қ оса дамып отырады жә не қ оғ амдық ө ндіріс қ ұ рылымы - материалдық жә не материалдық емес деп айқ ындайды. Шектеулі ресурс­тардан жасалғ ан материалдық жә не материалдық емес байлық тар бір тауарды, бір қ ызметті, бір ө ндіріс тү рін таң дауды білдіреді. Сондық тан да экономикада не сатып алынады сол ғ ана талданбай, сонымен бірге неден бас тартады (ө ндірілмейді) солар да талдауғ а жатады.

Ресурстардың шектеулігі жағ дайында адамдардың, кә сіпорын мен қ оғ амның ә л-ауқ ат дең гейі бірқ алыпты болу ү шін қ олда бар ресурстарды тиімді жұ мсауғ а мү мкіндік беретін дұ рыс таң дау жасау маң ызды болып саналады. Бұ ғ ан ә рбір мү мкін варианттардан алынатын пайданы салыстыру арқ ылы қ ол жеткізуге болады. Баламалы пайда варианты баламалы қ ұ нды қ ұ райды.

Сө йтіп, қ андайда бір формадағ ы пайда қ оғ ам­ның ә л-ауқ ат дең гейін қ амтамасыз етеді. Ә л-ауқ ат дең гейі - ел азаматтарының тауарлармен жә не қ ызметтермен қ амта­масыз етушілік дә режесін, сондай-ақ жайлы жә не қ ауіпсіз ө мір сү руге қ ажетті ө мір жағ дайларымен қ амтамасыз етушілік дә режесін кө рсетеді.

БҰ Ұ сарапшылары былай деп санайды, ә л-ауқ ат дең гейі ү ш негізгі кө рсеткіш:

1. Ө мірдің орта параметрі;

2. Сауаттылық дең гейі;

3. Халық тың жан басына шақ қ андағ ы кірістері-нен тұ ратын адам дамуының индексімен сипатталады.

Ө мір сапасы - материалдық игіліктер мен қ ызмет­тер­ді тұ тыну дең гейі, білім алу, мә дениетке мү мкіндігі, дә рігерлік қ ызмет кө рсету дә режесі жә не қ оршағ ан орта жағ дайын енгізе отырып, адамдар ө мір сү ретін жағ дай­лар­дың кешенді сипаттамасы.

Сө йтіп, адам қ ажеттіліктері абсолютті жә не салыс­тырмалы, бастапқ ы жә не қ айталама, жоғ ары жә не тө мен, тікелей жә не жанама, нағ ыз жә не болашақ тағ ы болып бө лінеді.

4. Ө ндіріс жә не ұ дайы ө ндіріс. Экономикалық игіліктердің ү здіксіз айналысы.

Экономикалық даму - бұ л ө зіне сандық жә не сапалық ө суді біріктіретін экономикалық, ә леуметтік, саяси жә не ө зге де факторлардың тұ тастай кешенінің ө зара байла­нысты ә рекеті. Қ азіргі экономика ХІХ ғ асырдың соң ын­дағ ы экономикадан ө згеше кө рінеді, ө йткені меншік қ атынастарында ұ лттық табысты бө луде маң ызды ө згеріс­тер болды, ә леуметтік қ орғ ау саясаты мен ұ лттық эконо­миканы мемлекеттік реттеу саясаты пайда болып қ алыптасты.

Экономикалық даму процесін дұ рыс тү сіну ү шін экономиканың барлық ө зара байланыстарымен жә не ө зара алмастырушылық тарымен, яғ ни ұ дайы ө ндіріс про­цесі­мен байланысын қ арастыру қ ажет. Қ оғ амдық ұ дайы ө ндіріс ө зінің дамуында тө рт сатыдан тұ рады: ө ндірістің ө зінен, бө луден, айырбас пен тұ тынудан. Бұ л сатылар бір-біріне жалғ асып қ ана қ оймай, уақ ыт ағ ыны сияқ ты болып тұ рады.

Ө ндіріс нақ ты заттай ө нім жасайды: ө ндіріс қ ұ рал­да­ры жә не тұ тыну заттары. Бұ л - машиналар, қ ұ рал-жабдық ­тар, нан, ет, маталар, киім, яғ ни адамның ө мір сү руіне жә не дамуына қ ажеттердің барлығ ы.

Жыл ішіндегі ө німдерді бө лу сол елде ү стемдік ететін меншік қ атынастары мен экономикалық жү йеге сә йкес жү зеге асырылады. Мысалы: нарық тық механизм арқ ылы немесе орталық тандырылғ ан тү рде бө лу арқ ылы.

Айырбас (айналым) ең бек бө лінісі жә не мамандану негізінде жү зеге асырылады, сондық тан да, бұ л біртұ тастық бір формада ө зінің ең бек нә тижесін қ ажетті ө німдер ү шін екінші формада берудің мү мкін жолдары болып табылады. Бұ л - «ақ ­ша-тауар» немесе «тауар-ақ ша» схемасы бойынша сатып алу - сату актісі болып саналады. Экономика дамуының бұ рынғ ы, сол сияқ ты қ азіргі кезең дерінде «тауар-тауар» (баспа-бас айырбас) айырбасы болуы мү мкін.

Тұ тыну - кез келген ө ндірістің тү пкі мақ саты, оның шың ы, онсыз кез келген ө ндіріс пен шаруашылық қ ызметі ө зінің мағ ынасын жоғ алтады. Тіпті, егер олар тұ тынуда кө рініс таппаса, кез келген ашылғ ан жаң алық тар, оны қ олданысқ а енгізу мен дамытудың ө зінің мағ ынасын жоғ алтады.

Тұ тынудан соң оны жаң амен толық тырып отыру, яғ ни ө ндіру заң ды болып табылады. Ө ндіріс - бө лу-айырбас-тұ тыну тізбегі ешқ ашан да ү зілмейді.

Осы тө рт фазаның барлығ ы бір мезгілде жү зеге асырылады, ө йткені осы фазаның біреуінің тоқ тауы тізбектің ажырауына жә не қ оғ амның қ ұ лдырауына ә келеді. Ұ дайы ө ндіріс процесі тө мендегі 4.1 кестеде кө рсетілгендей жү зеге асырылады:

4.1 кесте

Қ оғ амдық ұ дайы ө ндірістің жалпы кестесі

Кестеде кө рініп тұ рғ андай, бө лу фазасы мен тауарлар айырбасынан соң олардың барлығ ы тұ тынылмайды, яғ ни ә деттегідей тауарлардың бір бө лігі резерв, қ осалқ ы қ ор тү рінде жинағ ыштарда сақ талады жә не қ ажеттіліктің туындауына қ арай пайдалануғ а тү седі.