Ақшаның пайда болуы, мәні және теориясы

Ә р халық бағ алылығ ы жойылмайтын, ә рі кө пке ә йгілі тү рлі бағ алы заттарды ақ ша ретінде пайдаланды. Оғ ан жататындар: балта, пышақ, найза, қ алқ ан, садақ жә не т.б. Осындай сан алуан заттардың ақ ша қ ызметтерін атқ арды, кейбір экономистердің ақ ша дегеніміз - тауарлар мен қ ызмет кө рсетуде айырбастауғ а жарайтын «тү рлі заттар» деп мә лімдеуіне себеп болды. Бірақ, бұ лайша, тегін зерттеу себебінен субъективтік жә не объективтік екі кө зқ арас қ алыптасты.

Субъективтік кө зқ арастар - адамдардың бұ л жө нінде ө зара келісімдер жасауының нә тижесінде “ақ ша” пайда болғ ан деп пайымдалды.

Объективтік кө зқ арастар - тауар-ақ ша қ атынастары-ның дамуы нә тижесінде, бү кіл тауарлар арасынан дара бө лініп шық қ ан, ә рі жалпығ а бірдей баламалы рө л атқ аратын ерекше тауарды “ақ ша” деп аталды.

Бұ л теория тауар айырбасының дамуын жә не ақ шаның пайда болуын ө зара байланыстырып зерттеді. Қ оғ амның бастапқ ы даму сатыларында, бір ө німді екінші ө німге тікелей алмастыру кезінде кездейсоқ сә ттерде, айырбас пайда болды.

Екі тауарды ө зара алмастыру кезінде біреуінің қ ұ ны екіншісінің қ ұ нына тең естірілетін болды. Ө ндіріс пен қ оғ амдық ең бек бө лінісінің дамуы салдарынан нарық қ а тауарлар кө птеп тү сетін болды. Біреудің қ олындағ ы артық, жалғ ыз тауарын басқ а тауарлардың қ ұ нын кездейсоқ тең естіру, заман талабын қ анағ аттандыра алмады.

Уақ ыт озғ ан сайын бү кіл тауарлар арасынан бір зат (мысалы, қ ой) дара бө лініп шық ты, ол ө зінен басқ а тауарларғ а айырбасталды. Мұ ндай жалғ ыз тауар басқ а тауарлардың қ ұ нын анық тайтын болды. Айырбастың тарихи ұ зақ даму нә тижесінде айрық ша тауар, яғ ни ақ ша пайда болды. Ақ ша дегеніміз - жалпылама балама рө лін атқ аратын ерекше тауар.

Тү рлі елдерде бірнеше ғ асырлар бойы ақ шаның рө лін ә ртү рлі заттар атқ арып келді.

Жылдар ө ткен сайын жалпылама баламалық рө лді алтын атқ аратын болды. Оғ ан себепші оның тө менде аталғ ан қ асиеттері, яғ ни алтынның::

1) сапасының біртектілігі;

2) бө лінгіштігі;

3) икемділігі (портативтілігі);

4) сақ талғ ыштығ ы.

Алтын - сирек кездесетін жә не ең бек шығ ындарын кө п қ ажет ететін металл. Алтынның басқ а тауар сияқ ты тұ тыну қ ұ ны жә не ө зіндікқ ұ ны болады. Алтынның тұ тыну қ ұ ны ә семдік заттарды жасау, ә шекейлеу мен безендіру ү шін қ ажет, сонымен бірге оны ө неркесіпте жә не т.б. пайдаланады. Алтынның қ ұ нын, қ ұ нның ең бек теориясы, оны ө ндіруге жұ мсалғ ан қ оғ амдық қ ажетті ең бек арқ ылы анық тайды.

Алтынның жалпылама баламалық қ ызметі, оғ ан ғ ана тә н ерекше қ асиеттерге, яғ ни айрық ша тұ тыну қ ұ ны мен қ ұ нының болуына байланысты.

Алтынның айрық ша тұ тыну қ ұ ны оның басқ а тауарларды ө зіне бағ ындырып, олардың қ ұ н мө лшерін белгілеуіне байланысты пайда болады. Алтынның қ ұ ны оның ақ ша ретінде жалпығ а ортақ ө тімді затқ а айналуына байланысты қ алыптасады.

Қ азіргі кездегі ақ ша тұ жырымдамалары ХҮ ІІ-ХҮ ІІІ ғ ғ. ө мірге келген теориялармен ө зара сабақ тас. Оларғ а жататындар ақ шаның металдық, номиналды жә не мө лшерлік теориялары.

Бұ рынғ ы теориялар ө згерістерге ұ шырап, олардң жаң а тү рлері пайда болды. Бұ рынғ ы теориялар ақ шаның шығ у тегі, мә ні, ақ ша қ ұ нының қ алыптасу проблемаларына баса назар аударғ ан еді, ал қ азіргі кездегі ақ ша теориялары нарық экономикасының дамуына ақ шаның ә сер етуі жө ніндегі мә селелерді зерттейді.

Ақ шаның металдық жә не номиналды теориялары - осы теориялар авторларының ақ шаның қ андай қ ызметтеріне баса мә н беруіне байланысты бір-бірінен ө згешіліктеріне байланысты.

Ақ шаның металдық теориясы капиталдың алғ ашқ ы қ орлануы кезең інде пайда болды. Оның ө кілдері У.Стаффорд. Т.Манн, Д.Норс жә не басқ а да меркантилистер болды. Олар ақ шаның қ азына қ ұ ралы жә не дү ниежү зілік ақ ша қ ызметтерін шектен тыс бағ алап, соның салдарынан ақ шаны асыл металдармен шатастырды. Мемлекеттің монеталарды кө здің қ арашығ ындай сақ тауын талап етті. Ақ шаны ә леуметтік қ атынастар ретінде емес, оны зат ретінде қ арастырды.

Ақ шаның номиналды теориясын Римнің жә не орта ғ асырдың заң герлері жасады. Кейінірек оны Дж.Беркли мен Стюарт одан ә рі дамытты. Олар ақ шаның металдық теориясын сынады, ал ө здері ақ шаның айналыс қ ұ ралы жә не тө лем қ ұ ралы сияқ ты қ ызметтерін шамадан тыс бағ алады.

" Номиналистер" - ақ шаны - тауарлар айырбасына - қ ызмет ететін шартты белгілер, есеп айырысу ө лшемдері деп жариялап, оны мемлекет ү кімінің жемісі ретінде тү сіндірді.

Ақ шаның мө лшерлік теориясының іргетасын қ алағ андар Дж.Локк, Ш.Монтескье, Д.Юм, Д.Рикардо болды. Олар ақ шаның қ ұ н мө лшері қ ызметін жоғ ары бағ алады. Бү л теорияны жақ таушылар қ ұ нның ақ шалай қ ұ нның ақ шалай ө лшемі мен тауарлар бағ аларының дең гейін - айналыстағ ы ақ ша массасы анық тайды деген пікірді қ уаттайды. Ақ шаның мө лшерлік теориясын осы заманғ а лайық ты жетілдіруге ү лес қ осқ андар И.Фишер мен А. Пигу болды. Олардың кө зқ арастарына алдағ ы тақ ырыптарда тоқ таламыз.