Мемлекет және құқық теориясының пәні мен әдістері.

Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы – қ ұ қ ық тық жү йеге жә не мемлекеттің қ ұ рылысына тікелей ә сер беретін, мемлекет жә не қ ұ қ ық туралы ілімдердің барлық саласында медотодологиялық (ә дістемелік) маң ызғ а ие фундаменталдық (базалық) ғ ылым. Оны терең мең гермей салалық қ ұ қ ық тық ғ ылымдарды, сондай-ақ басқ арушылық профиліндегі пә ндерді дұ рыстап игеру мү мкін емес.

Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясын мең геру бірнеше мақ саттарғ а жетуді кө здейді: біріншіден, мемлекеттік-қ ұ қ ық тық қ ұ былыстар жайлы жалпы теориялық білімдердің кешенін игеру; екіншіден, мемлекет пен қ ұ қ ық тың заң дылығ ын кө рсететін негізгі категориялар туралы білу; ү шіншіден, жалпытеориялық білімдердің маң ызын белгілеу, бұ л келешектегі тә жірибелік қ ызмет ү шін қ ажет. Ә рбір ғ ылымның ө зінің пә ні болады – ол адамның қ андай да бір қ ызметінің аумағ ындағ ы зерттелетін заң дылық тың нақ ты бір шең бері.

Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының пә ні ретінде келесілерді атауғ а болады:

1) Мемлекет пен қ ұ қ ық тың шығ уының, дамуының жә не функциялануының жалпы заң дылық тары.

2) Мемлекет пен қ ұ қ ық тың ә рекет етуінің мазмұ ны, тү рлері, нысандары, функциялары, қ ұ рылымы жә не механизмі, қ ұ қ ық тық жү йесі.

3) Барлық заң ғ ылымдары ү шін ортақ болатын негізгі мемлекеттік-қ ұ қ ық тық ұ ғ ымдар.

«Жалпы заң дылық тар» осы ғ ылымның нақ ты бір мемлекет пен қ ұ қ ық тың емес, жалпы мемлекеттілік пен қ ұ қ ық тың шығ уын, дамуын жә не қ ызмет жасауын, яғ ни қ айда орналасқ анына қ арамастан, олардың қ андай да болсын қ оғ амның мемлекеті мен қ ұ қ ығ ына тә н жалпы белгілерді игеретінін білдіреді. Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы жалпыланғ ан нысанда уақ ыттық жә не кең істік сипаттарына қ арамастан барлық мемлекеттер мен барлық қ ұ қ ық тық жү йелерді игереді. Сондық тан, онда мемлекет пен қ ұ қ ық туралы ғ ылыми ойлардың жеткен жетістіктері, ә леуметтік институттардың мә ліметтері туралы барлық теориялық маң ыздар топтастырылғ ан.

Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының пә нінің тө л ерекшелігі мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы ұ ғ ымдар жү йесін тек «ө зі ү шін» ғ ана емес, сондай-ақ оның ә ліппесі, іргетасы ретінде барлық юриспруденция ү шін талдап шығ аратынында қ орытындылады. Мұ ндай ұ ғ ымдарғ а қ ұ қ ық ты, қ ұ қ ық тың қ айнар кө здерін, қ ұ қ ық тық актілерді, қ ұ қ ық тың институтын, саласын жә не сала тармақ тарын, қ ұ қ ық тың жү йесін жә не заң шығ арушылық тың жү йесін, қ ұ қ ық тық қ атынастарды, қ ұ қ ық тың субъектісі мен объектісін, қ ұ қ ық қ абілеттік жә не ә рекет қ абілеттілікті, қ ұ қ ық тық деректі, қ ұ қ ық шығ армашылық ты, заң шығ арушылық ты, қ ұ қ ық ты қ олдануды жә не талдауды, қ ұ қ ық тық коллизиялар мен ақ аулық тарды, қ ұ қ ық тық тә жірибені жә не қ ұ қ ық бұ зушылық ты, заң дылық пен қ ұ қ ық тық тә ртіпті, қ ұ қ ық тық қ ұ ралдарды, субъективтік қ ұ қ ық тарды жә не қ ұ қ ық тық міндеттерді, тыйымдар мен тыйым салынбағ ан нә рселерді, қ ұ қ ық тық жауаптылық ты жә не жазаны, қ ұ қ ық тық жең ілдіктерді жә не кө термелеулерді, қ ұ қ ық тық иммунитеттерді, қ ұ қ ық тық стимулдар мен шектеулерді, қ ұ қ ық тық реттеудің механизмін жә не қ ұ қ ық тық ә сер етудің механизмін, қ ұ қ ық тық жағ дайлар мен қ ұ қ ық тық режимдерді, қ ұ қ ық тық саясатты жә не қ ұ қ ық тық ө мірді жә не т.б. жатқ ызуғ а болады.

Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының пә нінің ерекшелігі мемлекет пен қ ұ қ ық ө зара байланыста, бір бірін толық тырушы ә луметтік институттар ретінде зерттелетіндігі болып табылады. Осылайша, Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы – бұ л мемлекет пен қ ұ қ ық тың жалпы жә не ө зіне тә н заң дылық тарының пайда болуы, қ ызметінің дамуы туралы ғ ылым. Пә ннің ерекшелігін есепке алғ анда – бұ л ғ ылым қ оғ амдық болып табылады, ө йткені ол қ оғ амдық ө мірдің белгілі бір саласы – мемлекет пен қ ұ қ ық ты зерттейді.

Бұ л жалпы, қ ұ қ ық тық ғ ылым. Ол барлық қ ұ қ ық ытық пә ндерге ортақ проблемаларды зерттеумен айналысады.

МҚ Т байланыстар мен қ атынастарды ашатындық тан, осы тұ рғ ыда басты, негіз болып табылатын қ орытындылар қ ұ рады, сол себепті бұ л фундаменттік ғ ылым болып табылады. Бұ л ең алдымен салалық қ ұ қ ық тық пә ндерге қ атысты бағ ыттаушы, ә дістемелік мағ ынағ а ие ілім.

Ғ ылымның ә дісі ретінде жаң а білімдер пайда болатын, пә нді игеруге қ ажетті ә дістер, тә сілдер жә не ережелердің жиынтығ ы тү сініледі.

Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының барлық ә дістерін, олардың таралу дең гейіне байланысты келесі жү йеге келтіруге болады.

1) Жалпы ә дістер – бұ л ойлаудың ә мбебап қ ағ идаларын білдіретін философиялық, дү ниетанымдық кө зқ арастар. Жалпының ортасынан метофизиканы (мемлекет пен қ ұ қ ық ты бір бірімен жә не ө зге де қ оғ амдық қ ұ былыстармен байланыссыз, мә ң гілік жә не ө згермейтін институт ретінде қ арастырады) жә не диалектиканы (материалдық жә не идеалистикалық; соң ғ ы аталғ аны ө з ретінде объективтік не субъективтік идеализм ретінде болуы мү мкін) бө ліп кө рсетеді. Осылайша, мемлекет пен қ ұ қ ық тың пайда болуы мен бар екендігі фактісін объективті идеализм қ ұ дай кү шімен не объективтік ақ ыл-еспен байланыстырады; субъективтік идеализм адамның ой-ө рісімен, адамдардың ерік-жігерінің келісуімен (келісім-шартпен), материалдық диалектика болса қ оғ амдағ ы ә леуметтік-экономикалық ө згерістермен (жеке меншіктің пайда болуымен жә не қ оғ амды антагоникалық класстарғ а бө лумен) байланыстырады. Материалдық диалектика тұ рғ ысынан алғ анда қ андай да болсын қ ұ былыс (соның ішінде мемлекет пен қ ұ қ ық) нақ ты бір тарихи жағ дайда жә не ө зге де қ ұ былыстармен ө зара байланыста қ арастырылады.

2) Жалпы ғ ылымдық ә дістер – бұ л жалпы ә дістерден ө зге, жалпы ғ ылыми танымды қ амтымайтын, тек оның жекелеген кезең дерінде қ олданылатын ә дістер. Жалпы ғ ылымдық ә дістердің қ атарына талдауды (анализді), синтезді, жү йелік жә не функционалдық кө зқ арастарды, ә леуметтік тә жірибелік ә дістерін жатқ ызады. Анализ (талдау) - бұ л кү рделі мемлекеттік-қ ұ қ ық тық қ ұ былысты жекелеген бө ліктерге шартты тү рде бө лу. Осылайша, мемлекет пен қ ұ қ ық тың кө птеген категориялары олардың мазмұ ндық белгілерін, ө зіндік қ асиеттерін ашу жолымен қ алыптасады.

Синтез (сомдау), керісінше, қ ұ былысты, оны қ ұ раушы бө ліктерді шартты тү рде біріктіру жолымен игеруді білдіреді. Анализ бен синтез, ә рине, біріккен кү йінде қ олданылады.

Жү йелік кө зқ арас объектінің тұ тастығ ын ашуғ а, ондағ ы байланыстардың кө птү рлілігін анық тауғ а бағ ытталғ ан. Бұ л ә діс жү йелік қ ұ рылыс ретінде мемлекеттік аппаратты, саяси жә не қ ұ қ ық тық жү йені, қ ұ қ ық тың нормаларын, қ ұ қ ық тық қ атынастарды, қ ұ қ ық бұ зушылық ты, қ ұ қ ық тық тә ртіпті жә не т.б. қ арастыруғ а мү мкіндік береді.

Функционалды кө зқ арас бір ә леуметтік қ ұ былыстардың басқ аларына ә сер ету нысандарын анық тауғ а бағ ыттайды. Бұ л ә діс мемлекеттің жә не оның жеке органдарының функцияларын, қ ұ қ ық пен оның нормаларының функцияларын, қ ұ қ ық тық сананың, заң дық жауаптылық тың, қ ұ қ ық тық жең ілдіктер мен кө термелеудің жә не қ ұ қ ық тық ынталар мен шектеулердің функцияларын жә не т.б. білуге мү мкіндік береді.

Ә леуметтік тә жірибелік ә дісі қ ұ қ ық тық реттеудің қ ате нұ сқ аларынан келетін зардаптардың алдын алу мақ сатымен қ андай да бір шешімнің жобасын тексерумен байланысты.

3) Жеке ғ ылыми ә дістер – бұ л мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясын игерудің салдары болып табылатын нақ ты (жеке) техникалық, жаратылыстану жә не гуманитарлық ғ ылымдардың ғ ылыми жетістіктерінің тә сілдері. Оларғ а нақ ты-ә леуметтік, статистикалық, кибернетикалық, математикалық ә дістерді жә не т.б. жатқ ызылады.

Нақ ты-ә леуметтік ә діс сауалнамалық, сұ хбаттасу, бақ ылау жә не ө зге де тә сілдерінің кө мегімен мемлекеттік-қ ұ қ ық тық саладағ ы субъектілердің фактілік жү ріс-тұ рысы жайлы мә ліметерді алуғ а мү мкіндік береді.

Статистикалық ә діс жиі қ айталанатын қ ұ қ ық бұ зушылық, заң дық тә жірибе, мемлекеттік органдардың қ ызметтері жә не т.б. секілді қ андай да бір мемлекеттік-қ ұ қ ық тық қ ұ былыстардың кө лемдік кө рсеткіштерін алуғ а мү мкіндік береді.

Жеке ғ ылыми ә дістердің ішінен толық тай заң дық болып табылатын екі ә дісті: формальді-заң дық жә не салыстырмалы-қ ұ қ ық тық деп бө ліп кө рсету қ ажет.

Формальді-заң дық ә діс қ ұ қ ық тық ұ ғ ымдарды (мысалғ а, «мә нді зардап» «заң ды тұ лғ а», «кінә ні жең ілдететін мә н-жайлар» секілді арнаулы заң терминдері), анық тап, олардың белгілерін шығ аруғ а, саралау жү ргізуге, қ ұ қ ық тық жазбаларды тү сіндіруге жә не т.б. мү мкіндік береді.

Салыстырмалы-қ ұ қ ық тық ә діс олардың жалпы жә не ерекше қ асиеттерін табу мақ сатымен, ә ртү рлі қ ұ қ ық тық жү йелерді не олардың жекелеген элементтерін – заң дарды, заң дық тә жірибені жә не т.б. салыстыруғ а мү мкіндік береді. Мысалғ а, Ресей мен Германияның қ ұ қ ық тық жү йелерін салыстыра отырып, біз олардың арасында ұ қ састық барын кө реміз, бірақ, сонымен қ атар, оларғ а тарихи тү рде тә н нақ ты бір айырмашылық тар да бар.