Ық нормасының жіктелуі

Қ ұ қ ық нормасының жіктелуі қ ұ қ ық тық реттеу жү йесіндегі заң дық норманың орнын жә не рө лін нақ ты анық тайды, оның тағ айындалуын жә не табиғ атын терең тануғ а мү мкіндік береді.

Қ ұ қ ық тық норманы келесі негізгі тү рлерге бө леді:

1) функционалдық рө ліне қ арай: қ оғ амдық қ атынасты қ ұ қ ық тық реттеу негізін, оның мақ сатын, міндеттерін, шегін, бағ ытын анық тайтын бастаушы нормалар (бұ л, мысалы, қ ағ идаларды жариялайтын декларативті нормалар; нақ ты заң дық тү сініктердің анық тамасын баяндайтын дефинитивтік нормалар жә не т.б.);

кез келген қ ұ қ ық салаларының жалпы бө ліміне тә н жә не қ ұ қ ық салаларына сә йкес институттарының басым бө лігіне немесе барлығ ына таралатын жалпы нормалар;

кез келген қ ұ қ ық саласының кейбір институттарына қ атысты жә не оларғ а тә н ерекшеліктерді жә не т.б. есепке ала отырып, қ андай да бір біртектес қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін арнайы нормалар (олар жалпыны бө лшектейді, олардың жү зеге асырылу кең істік шартын жә не уақ ытын тү зейді, жеке тұ лғ аның мінез – қ ұ лқ ына қ ұ қ ық тық ә сер ету тә сілі);

2) қ ұ қ ық нормалары қ ұ қ ық тық реттеу пә ніне байланысты конституциялыќ, азаматтыќ, ќылмыстыќ, єкімшілік, экологиялыќ жєне т.б. болып бµлінеді.

3) қ олдану аймағ ына байланысты нормалар жалпы, арнаулы жә не тө тенше болып бө лінеді. Жалпы нормалар - барлық адамдармен заң дық ұ йымдарды қ амтитын анық таушы қ ағ идалық ережелерді бекітеді. Жалпы нормалармен қ атар, ө з ә рекетін толық анық тағ ан адамдар тобына, органдарғ а, ұ йымдарғ а арнаулы нормалар жұ мыс жасайды, ал тө тенше нормалар қ ұ қ ық субьектілерінің нақ ты тү ріне арналғ ан, ерекше реттеуді қ ажет ететін жағ дайларды кө рсетеді.

4) қ ұ қ ық нормалары қ оғ амдық қ атынастарғ а қ атысушылардың ә рекетіне ә ртү рлі ә сер етеді. Бұ л ә рекетке міндеттей алады немесе белгілі бір ә рекеттерді жасауғ а ө кілеттілік береді ең болмаса ә рекет жасауғ а тыйым салады немесе ә рекет жасауды кө термелейді. Қ ұ қ ық нормалары нормада қ алыптасқ ан тә ртіпке байланысты міндеттеуші, ө кілдік беруші, тыйым салушы жә не кө термелеуші нормалар деп бө лінеді.

5) қ ұ ќыќ нормалары заң нормалары жә не заң ғ а бағ ынышты акт нормалары деп бө лінеді. Заң нормалары ө здерінің заң дық кү шіне байланысты ө зге норма-лардың арасында басты маң ызды орынғ а ие болады. Заң ғ а бағ ынышты нормалар заң нормаларына бағ ынышты солардың негізінде жә не оларды жү зеге асыру ү шін, заң дарды орындау ү шін шығ арылады.

6) нұ сқ ау ү лгілеріне байланысты қ ұ қ ық тық нормалар императивті, реко-мендательдік (ұ сынушылық), диспозитивтік болуы мү мкін. Императивтік немесе қ атаң нормалары қ алыптасқ ан шарттар туғ анда қ ұ қ ық субьектілерінң ің ә рекетін тікелей анық тайтын ережелерді бекітеді. Олар қ ұ қ ық тық қ атынасқ а тү сушілердің еркі мен келісімімен ө згертіле немесе басқ аша айырбастала алмайды.

7) рекомендательді нормалар қ ұ қ ық субьектілерінің белгілі бір ә рекетті жасауының мақ саттылығ ы, қ ажеттілігі туралы рекомендациялар мен кең естерді мазмұ ндайды. Диспозитивтік нормалар қ оғ амдық қ атынастарғ а тү сушілерге қ ұ қ ық тар мен міндеттер жиынтығ ын екі жақ тық келісім арқ ылы анық тауғ а мү мкіндік береді, тек екі жақ тың келісімі болмағ ан жағ дайда ғ ана жұ мыс жасайды, норманың кү шіне енеді.

8) ә рекет ету шегіне байланысты нормалар кең істіктегі ә рекетке байланысты жалпы жә не жергілікті, уақ ыт аралығ ындағ ы ә рекетіне байланысты мерзімді жә не мерзімсіз, субьектілеріне байланысты жалпы арнаулы тө тенше деп бө лінеді. Қ ұ қ ық нормаларының қ ұ рылысы бойынша реттеуші, дефинитивті, декларативті, ө зге де нормалардың ә рекетін реттейтін нормалар деп бө луге болады.