Тақырып Қуаң дала, шөлді-дала, шөлді және тауалды-шөлді-дала аймақтарының топырақтары

Мақ саты: Қ уаң дала, шө лді-дала, шө лді жә не тауалды-шө лді-дала аймақ тары топырақ тарының топырақ тү зілу жағ дайлары мен процестері, қ ұ рылысы мен қ асиеттерін оқ ып білу.

Дә ріс сұ рақ тары:

1 Қ ара қ оң ыр топырақ тар, қ ұ рылысы жә не қ асиеттері

2 Қ ұ ба (боз) топырақ тар, қ ұ рылысы жә не қ асиеттері

3 Қ оң ыр (бурые), сұ ршыл-қ оң ыр (серо-бурые пустынные) топырақ тар, қ ұ рылысы жә не қ асиеттері

4 Тақ ырлар

5 Қ уаң дала, шө лді жә не шө лейт аймақ тары топырақ тарының қ ұ нарлылығ ын арттыру шаралары

1 Қ ара-қ оң ыр топырақ тар қ уаң даланың аймақ тық топырақ тары болып саналады жә не шайылмалы емес су режимі бар жерлерде таралғ ан. Ол ТМД жерінің 5% (107 млн. га) жақ ын алабын алып жатыр.

Табиғ и-ә кімшілік тұ рғ ысынан қ ара-қ оң ыр топырақ тар Молдавия мен Украина оң тү стігін, Қ ара жә не Азов тең іздері жағ алауын, Кавказдың шығ ыс беткейін, Еділ ө зені ағ ысының орталық жә не тө менгі бойын алып жатыр; одан ә рі Қ азақ стан Республикасы жері, Батыс Сібір оң тү стік бө лігін (Қ ұ лынды бойы), Орталық Сібір мен Байкалдың арғ ы бетіндегі кең істікті қ амтиды.

Қ азақ стан жер аумағ ының 33, 2% қ амтиды. Батыс Қ азақ стан, Ақ тө бе, Павлодар, Қ арағ анды, облыстарының кө п жерін, Қ останай, Ақ мола, Шығ ыс Қ азақ стан облыстарының бірталай жерін алып жатыр.

Қ ара-қ оң ыр топырақ тар қ алыптасуы ұ зақ, қ ұ рғ ақ жылы жазда жә не суық, жұ қ а қ арлы қ ыста ызғ арлы климат жағ дайында ө теді.

Аймақ тың басым бө лігі жазық жә не ойлы-қ ырлы қ ұ рылық, оның бедері кө лемді, ал тұ рпаты ойлы-қ ырлы келеді.

Топырақ негізінен лө с (лесс) тү рлі карбонатты қ ұ мбалшық тар мен аздап лө сте қ алыптасады.

Сонымен қ атар, басқ а аналық тау жыныстарда (негізгілері кварцты, қ арбонаттар, глауконитті қ ұ м, қ ұ майт, палеотекті тұ зды қ ұ мбалшық пен балшық, қ ұ мтастар, ә ктер мен мергелдердің ү гіндісі) кездеседі.

Сарыарқ а тө ң ірегінде аналық тау жыныстары элювиальды-пролювиальды шеміршекті тастақ, қ ұ мбалшық пен қ ұ майт, ал Ертіс ө ң ірі жазық тығ ында кө не дә уірдің қ ұ мы, қ ұ майтты жә не жең іл қ ұ мбалшығ ы.

Орал тауы қ ырларында тө рттік дә уірдің қ оң ыр қ ұ мбалшық тары мен балшық тары тө сеніш болғ ан, кей жерлерде тү пкі жыныстар ү гіндісі-элювиі кездеседі.

Батыс Сібір ойпатының оң тү стік бө лігіндегі негізгі топырақ қ ұ раушы жыныстар – кө не аллювий, ол тең іздік тұ зды шө гінділермен тө селген.

Қ азақ стан Сарыарқ асында топырақ қ ұ раушы жыныстар ә детте тас қ аң қ алы қ арбонатты қ ұ мбалшық тар мен араларындла ү штік тұ зды балшық тардан тұ рады да, топырақ жамылғ ысында тү рлі алалық туғ ызады.

Ө сімдіктер ксерофитті келеді жә не сиретілген. Табиғ и ө сімдіктер жү йесі астық тұ қ ымдас жә не шамалы мө лшерде тарағ ан аралас шө птерден қ ұ ралғ ан (боз, бетеге, қ азтабан жә не т.б.). Баянауылдың аласа таулы ө ң ірінде жә не Наурзым-Аманқ арағ ай аң ғ арларында қ арағ айлы, қ айың ды-қ арағ айлы ормандар кездеседі.

Аймақ тың топырақ жамылғ ысы кешенді келеді, қ ара-қ оң ыр топырақ тар мен қ атар кебірлер, сортаң топырақ тар кездеседі.

Қ ара-қ оң ыр топырақ тар кескінінің қ ұ рылысы: А-В₁-В₂-Вк-С.

Қ ара-қ оң ыр топырақ тың тың жерлердегі қ ұ рылысы мынадай: А_о (дала тө сеніші- киізі-степной войлок), оның астында А – гумус жиналу қ абаты, одан соң В₁- гумусты аралық қ абат, одан тө мен В₂- гумус тілдері қ абаты, оның астында В_К – иллювиалды карбонатты қ абат орнласқ ан, ол С аналық тау жынысы қ абатымен шектеседі, олай болса қ ұ рылысы А₀-А-В₁-В₂- В_К-С.

Қ ара-қ оң ыр топырақ тардың пайда болуы, генезисі бұ л аймақ тың климатының қ ұ рғ ақ шылығ ымен ө сімдік дү ниесінің ә лсіз дамуымен байланысты екендігін В.В. Докучаев, н: М. Сибирцев дә лелдеген, ал В.А. Ковда қ ара-қ оң ыр топырақ тарының пайда болуы қ уаң даланың ойпаң ды жазық тық тарында осығ ан дейінгі палеогидроморфты жағ дайымен байланысты деп қ арағ ан.

Қ ара-қ оң ыр топырақ тарын жіктеуін бірінші рет В.В. Докучаев жасағ ан: онда А қ абатындағ ы гумус мө лшеріне қ арай екі типше-кү ң гірт қ ара-қ оң ыр (4%) жә не ашық қ ара-қ оң ыр(2-3%) топырақ тар бө лінген.

Қ азір қ ара-қ оң ыр тип 3 типшеге бө лінеді: кү ң гірт (қ ою) қ ара-қ оң ыр (А да гумус 4-5%), кә дімгі қ ара-қ оң ыр немесе нағ ыз қ ара-қ оң ыр (3-4%) жә не ашық қ ара-қ оң ыр(2-3%) топырақ тар.

Типшелер мынандай тектерге бө лінеді: кә дімгі, кебірлі, сортаң данғ ан, кебірлі –кермекті, карбонатты, терең сортаң данғ ан, тұ тасқ ан жә не шала дамығ ан.

Қ ара-қ оң ыр топырақ тар қ асиеттері: гумус мө шері 1-дан 5%-ғ а дейін, катиондармен алмасу сиымдылығ ы 100 г топырақ та 45 мг-экв-ке дейін. Топырақ ортасының реакциясы сілтілі, сілтілігі карбонатты қ абатта артады.

Қ ара-қ оң ыр топырақ тары ауыл шаруашылығ ында (егін жә не мал шаруашылығ ы) кең інен қ олданылады. Олар игеріліп егістік алқ аптар қ ұ рамына кірген. Бұ л топырақ тарда біріншіден ылғ ал мө лшері тапшы болып келеді. Сондық тан ауыл шаруашылығ ында тиымды пайдалану ү шін ылғ ал мө лшерін арттыру жә не сақ тау шаралары (қ ыста қ ар тоқ тату, кө ктемде ылғ алдың булануына жол бермеу, егістікте арамшө птерді бодлдырмау, топырақ ты терең қ опсытып аудармау) қ атаң тү рде жү зеге асырылуы тиісті. Сонымен қ атар органикалық жә не минералдық тың айтқ ыштарды, ә сіресе фосфор тың айтқ ыштарын пайдалану, керекті жағ дайларда азот тың айтқ ыштарын қ осып пайдалану керек. Топырақ ты жел жә не су эрозиясына шалдық тырмау шаралары да міндетті тү рде игерілуі тиіс.

2 Қ ұ ба топырақ тар (сероземы) тау етегінде эфемерлі ө сімдіктер бар шө лді аймақ тарында таралғ ан. Олар ТМД мемлекеттері Орта Азия, Қ азақ стан мен Ә зірбайжан республикаларының тау етегіндегі жартылай шө лді аймақ тарында кездеседі. Қ ұ ба топырақ тың шабынды қ ұ ба жә не шабынды топырақ тарымен бірге кө лемі 32 млн. га-н (ТМД-ның 1, 5%) алып жатыр.

Таулы облыстарындағ ы тік аймақ тық қ ұ ба топырақ тардан басталады. Бұ л белдеу климаты континенталды қ ұ рғ ақ жә не ыстық, қ ысы жылы ә рі жұ мсақ.

Белдеудің қ ұ рылық бедері тау етегіндегі кең кө лемді ылдилау жазық тық, ол ө зендер мен оқ тын-оқ тын тү сетін уақ ытша су арнасымен тілімденген. Жазық тық тан тауғ а қ арай ол біртіндеп, кіші тө бешікті адырларғ а ауысады.

Орталық Азияның қ ұ ба топырағ ы негізінен бір борпылдақ жыныста – лө с пен лө стік қ ұ балшық қ тарда қ алыптасқ ан, олар кө бінесе ірі малта тастармен тө селген.

Кур-Аракс ойпатындағ ы (Ә зірбайжан) қ ұ ба топырақ тар алювилі-делювилік балшық ты немесе ауыр балшық ты шө гінділерде дамығ ан.

Тау етегіндегі жазық тық та жазғ ы температура дең гейі жоғ ары. Жауын аз болуы жә не топырақ ылғ алы тым артық булануы салдарынан ө сімдіктер жамылғ ысы шө л далағ а тә н. Негізгі ө сімдіктер тобын эфемерлер мен эфемероидтар, яғ ни, ө лең шө п, қ оң ырбас, т.б. тү рлер қ ұ райды. Эфемерлі (уақ ытша) шө птесіндер тек кө ктем айларында жақ сы дамиды, жаз айларында олар қ урап, тек шө лге тө зімді кө пжылдық шө птер ғ ана қ алады. Ө зен жайылмаларында тоғ ай ағ аштары – жиде, тал, тораң ғ ы, шең гел т.б. ө седі.

Қ ұ ба топырақ тарының жаратылуын зерттегшен ғ алымдар В.В. Докучаев, Н.М. Сибирцев, К.Д. Глинка, П.С. Коссович, Н.А. Димо, л.И. Прасолов, А.И. Бессонов болды.

С.С. Неуструев (1908) ө зінің «Сырдария облысының топырағ ы туралы жалпы мағ лұ мат» атты ең бегінде бірінші рет қ ұ ба топырақ (серозем) атауын енгізіп, оның қ ұ рғ ақ жә не ыстық ауажайында, карбонатты жыныстарда қ алыптасқ анын атап кө рсетті, содан кейін жеке типке жатқ ызылып, бұ рынғ ы КСРО мен дү ние жү зіне ә йгіленді (Т.Т.Тазабеков жә не т.б., 2000).

Қ ұ ба топырақ тарының тү зілу процесі ерекше гидротермика-ылғ ал-жылулық режимде ө теді. Аталғ ан гидротермикалық ерекшелікке орай, қ ұ ба топырақ та табиғ и биологиялық процестерге байланысты. 1) олар жақ сы дамығ ан, жылуы мен ылғ алдылығ ы жеткілікті (мезотермикалық) қ ысқ а кө ктемдік жә не 2) тіршілік толық тоқ тайтын, топырақ кескінінде басым қ абыршық ты-тү тікшелі ылғ ал жоғ ары кө терілетін ұ зақ ыстық жә не қ ұ рғ ақ (ксеротермикалық) екі жазғ ы кезең дері айқ ындалғ ан (Т.Т.Тазабеков жә не т.б., 2000).

Қ ұ ба топырақ тар суармалы егіншілікке игергенде табиғ и топырақ қ ұ рылыу процесі мен заттар қ ұ былымы да ө згереді. Шайылмайтын ылғ ал типті қ ұ былымы суармалы (ирригациялық) типке ауысады.

Жоғ арыда аталып кө рсетілген топырақ жаралуы ерекшеліктері ә серінен бұ л топырақ та гумус мө лшері шамалы болып қ алыптасады. Сонымен бірге жаз айларында топырақ тың ү стің гі қ абаттарына, топырақ ылғ алының булануына байланысты, карбонаттар мен тұ здардың кө терілуі байқ алады, ал қ ыс жә не кө ктем айларында олар жауыш-шашын ылғ алымен тө менгі қ абаттарғ а шайылады. Кө ктем айларында топырақ тағ ы минералдар ү гілуге ұ шырап, туынды минералдардың тү зілуі, балшық тану процесі байқ алуы мү мкін.

Қ ұ ба топырақ тар кескінінің қ ұ рылысы: А-В₁- Вк-С.

А – гумусты қ абат, ү стінде ә лсіз шым қ абат бар, қ абаттың қ алың дығ ы 12-17 см.

В₁ – аралық қ абат, қ алың дығ ы 15-26 см.

В_К – иллювиалды карбонатты қ абат, карбонаттар «ақ кө здер» немесе жұ ғ ында тү рінде кездеседі, қ алың дығ ы 60-100см.

С – аналық тау жыныстары, 1, 5-2 м терең дікте ғ аныштың жиналағ н кристалдары байқ алады.

ТМД елдерінде қ ұ ба топырақ тарды ү ш типке бө леді: қ ұ ба топырақ, суармалы қ ұ ба топырақ жә не шалғ ынды қ ұ ба топырақ.

Қ ұ ба топырақ тар типі ү ш типшеге бө лінеді: ашық қ ұ ба топырақ, нағ ыз қ ұ ба топырақ жә не кү ң гірт қ ұ ба топырақ.

Типшелер мынандай тектерге бө лінеді: кә дімгідей, сортаң данғ ан, қ алдық ты-сортаң данғ ан, қ айтадан сортаң данғ ан, қ иыршық тасты.

Қ ұ ба топырақ тар қ асиеттері: гумус мө шері топырақ тың ү стің гі қ абатында 1-3, 5 %, қ ұ рамында фульвоқ ышқ ылдар мол, типі гуматты-фульватты, азотпен қ анығ уы жақ сы. Алмаспалы сің ген катиондар кө лемі 16 мг-экв 100 г топырақ та, сің іру кешені негізінен кальциймен қ анық қ ан, топырақ ортасының реакциясы сілтілі.

Қ ұ ба топырақ тардың гранулометриялық қ ұ рамы шаң ды жең іл саздақ ты, 0 шаң ды орташа саздақ ты болып келеді.

Қ ұ ба топырақ тардың ылғ алдылық -физикалық қ асиеттері жақ сы болып келеді, су ө ткізгіштігі жақ сы, ылғ ал тұ тқ ыштығ ы қ анағ аттанарлық дә режеде.

Қ ұ ба топырақ тар ө те ерте заманнан бастап адамдармен игеріліп, бұ л жерлерде ө ркениетті елдер қ алыптасып дамығ ан. Қ азіргі заманда да қ ұ ба топырақ тар суармалы егістікте кең кө лемде игерілген. Бұ л алқ аптарда мақ та, кө кө ніс, жеміс-жидек, жү зім шаруашылық тары дамығ ан. Сонымен бірге суармалы қ ұ ба топырақ тарда қ анта қ ызылшасы, жү гері, темекі ө сімдіктері мол ө нім береді.

Тау етегіндегі шө лді-дала аймағ ының топырақ тарының қ ұ нарлылығ ын сақ тау жә не арттыру шаралары:

- суармалы жерде қ айтадан сортаң дануды болдырмау жә не мол ө нім алу ү шін ғ ылыми негізделген дұ рыс суару жү йесін пайдалану;

- ө ң деліп, жыртылатын қ абаттың қ алың дығ ын (терең дігін) арттыру;

- гумусты жә не қ оректік заттар мө лшерін жақ сарту ү шін жасыл тың айтқ ыштарды, минералды жә не органикалық тың айтқ ыштарды, кө пжылдық шө птерді егуді пайдалану;

- топырақ тың жел жә не су эрозиясына шалдығ у қ аупі бұ л аймақ та жоғ ары болғ андық тан эрозияғ а қ арсы қ олданылатын шараларды қ атаң тү рде жү зеге асыру;

- сортаң данғ ан топырақ тарды тұ здан шаю шараларын жү зеге асыру.

3 Шө лейт аймағ ы ашық қ ара қ оң ыр топырақ тары аймағ ының оң тү стігінде орналасады. Аймақ тың алаң ы – 46 млн га. – ТМД ө лкелерінің 2%. Каспий маң айында, Арал маң айында жә не Қ азақ ұ сақ шоқ ының оң тү стігінде бұ л аймақ қ а ерекше – қ оң ыр топырақ тар кездеседі.

Климаттық шарттары: континенталды, ө те қ ұ рғ ақ, жауын-шашын мө лшері 125-170 мм, оның басым бө лігі кө ктемде, біраз бө лігі кү зде тү седі, гидротермиялық коэффициенті – 0, 1-0, 3, ЫК=0, 2-0, 25, қ ыс – қ ысқ а, суық, аз қ арды. Жаз ұ зақ, ыстық жә не қ ұ рғ ақ. Жылдық орташа температура – 6-7⁰ С. Қ ыраусыз мерзімнің ұ зақ тығ ы – 160-190 кү н.

Топырақ қ ұ ралу жағ дайлары. Жер бедерінде тегістік кө пшілік кө рсетеді, бірақ қ ыраттар да кездеседі: Торғ ай ү стірті, Каспий ойпаты, Қ азақ ұ сақ шоқ ы (Сарыарқ а). Топырақ қ ұ рушы немесе тү зуші жыныстар ретінде лесс тә різді қ ұ мбалшық тар, қ ұ мдар, ә ктастар жә не балшық ты сланцылар. Тұ зды жыныстар да кездеседі. Гранулометриялық қ ұ рамы жең іл шө гінділер де кө п тарағ ан.

Ө сімдік жамылғ ысы: ксерофитті шала бұ та жә не тұ зғ а тө зімді шө птесін ө сімдіктер басым. Дегенмен ө те сирек келеді. Қ ұ мды топырақ тарда біраз жиі, тұ зды қ ұ мбалшық ты топырақ тарда сирек. Ө сімдік тү рлері: қ ұ м жусаны, сү ттіген, еркекшө п, астрагал, бұ йырғ ан, бетеге. Тұ зды топырақ тарда жусан тү рлері, изен, қ араматау (камфоросма), кө кпек, кесте жусан жә не т.б. Сексеуіл жә не тамарикс бұ талары да кездеседі. Жалпы ө сімдіктермен жабылуы 20-30% аспайды.

Аймақ тың топырақ типі – қ оң ыр топырақ тар-бурые почвы.

Топырақ қ абаттары (топырақ кескінінің қ абаттары жіктелуі ө те қ иын немесе ә лсіз байқ алады):

А_К - топырақ қ абық шасы, қ алың дығ ы 2-4 см

А – гумусты-элювиалды қ абат, Сұ ршыл-қ оң ыр тү сті. Борпылдақ немесе қ абатты тү йіртпектілі болады, қ алың дығ ы 12-15 см.

В₁ – гумусты-тұ нбалы қ абат. Қ оң ыр, ащық -қ оң ыр тү сті, ө те тығ ыз. Тү йіртпектілі ірі кесекті, қ алың дығ ы 12-15 см. НСl - -дан қ айнайды. М=А+В₁ =30-35 см.

В_К – карбонатты қ абат, сары-қ оң ыр тү сті, тығ ыз қ абат. Кесекті-жаң ғ ақ тә різді тү йіртпектілігі. Қ алың дығ ы 25-40 см. Қ арбонаттар кө п мө лшерде кездеседі.

С_S – сұ р тү сті. 80-100 см терең дікте гипс қ абаты кө рінеді С_г , оның астында тұ зды қ абат орналасады С_С .

Аймақ та топырақ қ а ө те аз мө лшерде ө сімдік қ алдық тары қ алады – ортша 4-5 ц/га. Су тапшылығ ы, ө те жоғ ары температура, топырақ тағ ы аэробты процестер органикалық қ алдық тардың ыдрауына себеп болады. Топырақ ерекшелігі: аз гумус мө лшерлерімен гумусты қ абаттың аз қ алық дығ ы. Органикалық қ алдық тардың ыдрауы нә тижесінде топырақ та Na тұ здары жиналады.

Қ оң ыр топырақ тардың жіктелуі:

3 типшеге бө лінеді: 1) Типті, шө л-дала қ оң ыр топырақ тары – Каспий маң айы топырақ тары гумус мө лшері 1, 5-2, 0 %. 2) Ащық тү сті, шө л дала қ оң ыр топырақ тары – Қ азақ стан қ оң ыр топырақ тары гумус мө лшері 1-1, 5%. 3) Гипссіз, шө л дала қ оң ыр топырақ тары – Орта Азия қ оң ыр топырақ тары гумус мө лшері 1, 5-2, 0 %.

Негізгі тектері:

- қ оң ыр дала-шө л топырақ тары – типшесі еркшеліктерін толық тасиды.

- карбонатты қ.т. – қ арбонаттарда қ ұ рылысады, топырақ ү лгілері НСl -дан қ айнайды.

- кебірлі қ.т.-топырақ сің іру кешенінде алмаспалы Na табылады (3-15%).

- шақ атталғ ан қ.т. – шақ аттану процестері кө рінеді (гумусты қ абатта SiO₂ кремнезем бар).

- сортаң ды қ.т. – тұ зды жыныстарда қ алыптасады.

- борпылдақ қ ұ мды қ.т. – қ ұ мды жыныстарда қ алыптасады, генетикалық қ абаттарғ а бө лінуі ө те белгісіз.

- аз дамығ ан қ.т. - ө те тығ ыз жыныстарда қ алыптасады, А+В₁ =15-20 см.

- гипсті қ.т. – гипсті жыныстарда қ алыптасады.

- гипссіз қ.т. – жең іл механикалық қ ұ рлуы, тұ зсыз қ.т.

Қ оң ыр топырақ тардың қ асиеттері:

1) Иллювийлену процесі кө рінеді – тұ нбалы заттардың В қ абатына шайылады.

2) А қ абатында Ca, Mg жә не тотық тар аз мө лшерде кездеседі. Бұ лар В қ абатына тасылады.

Гумус мө лшері 1-2, 5 %. Гумус тү рі гуматты-фульфатты. Азот мө лшері ө те аз 0, 1-0, 2 %, фосфор мө лшері де аз – 0, 1-0, 2%, калий мө лшері жеткілікті. Сің іру сиымдылығ ы – 3-5 мг-экв/100г топырақ та – жең іл топырақ тарда 5-15 мг-экв/ 100г топырақ та – қ ұ мбалшық тарда. Топырақ сің іру кешенінде Ca, Mg кө пшілік кө рсетеді, Na каиондары да кездеседі. рН=7, 5-9. Тү йіртпектілігі нашар, су ө ткізгіштігі нашар. Ө те тығ ыз топырақ тар.

Ойпаттарда шалғ ынды-дала қ оң ыр топырақ тары кездеседі. Гумуспен ө те қ ою тү ске боялады. Гумусты қ абатының қ алық дығ ы 50-60см. Топырақ жамылғ ысында кебірлер кездеседі.

Сұ ршыл-қ оң ыр топырақ тар қ ұ рылы поцесінің ерекшеліктері – қ ысқ а мерзімді жә не ү зілісті гумус жиналуы. Кө ктемде ылғ алды шарттарды ө сімдіктер ө ркендеп, топырақ та биологиялық процестер жылдам жү реді. Ө сімдік қ алдық тары бір мезгілде ыдырап, тоыпырақ та аз мө лшердегумус тү зіледі. Жаз мерзімінде топырақ тағ ы биологиялық процестер тоқ тайды. Органикалық қ алдық тардың мө лшері 100 ц/га.

Топырақ қ абаттары:

К – топырақ қ абық шасы. Сұ р тү сті, 3-5 см қ алың дығ ы.

А – сұ р тү сті, қ алың дығ ы 5-7 см. Қ абатты қ алыптасады.

ВС – қ ою-қ оң ыр, немесе кү рең тү сті, тығ ыз, призмалы-ке секті тү йіртпектіліг.

С – 40-50 см терең діктен басталады. Тұ зды, гипсті болады.

Сұ ршыл-қ оң ыр топырақ тардың жіктелуі:

1) Типті сұ ршыл-қ оң ыр карбонатты топырақ тар.

2) Аз карбонатты сұ ршыл-қ оң ыр топырақ тар.

Тектері:

- сұ ршыл-қ оң ыр шө л кә дімгі топырақ тар – тегістік дерлерде, борпылдақ жыныстарда қ ұ рылысады;

- сұ ршыл-қ оң ыр кебірлі топырақ тар – топырақ тың жоғ арғ ы қ абатында тығ ыз призмалы тү йіртпектілі қ абатының табылуы. ТСК да Na⁺ бар.

- сұ ршыл-қ оң ыр сортаң топырақ тар – топырақ қ абатында жең іл еритін тұ здар табылады.

- сұ ршыл-қ оң ыр гипсті топырақ тар – 40-50 см терең дікте 50 % -ғ а дейін гипс табылады.

Топырақ қ асиеттері:

Механикалық қ ұ рамы - қ ұ мдардан – қ ұ мбалшық тар арасында. Гумус мө лшері - 1%, азот мө лшері: 0, 04-0, 07%, фосфор мө лшері – 0, 07-0, 15 %. Гумус тү рі фульфатты, сің іру сиымдылығ ы – 5-10 мг-экв/100 г топырақ та. ТСК-да Ca⁺⁺, Mg⁺⁺ басымдылық кө рсетеді. Тұ зды топырақ тар (Cl-SO₄ SO₄-Cl). Су ө ткізгіштігі ө те нашар. Тү йіртпектілігі ө те нашар.

4 Тақ ырлар – шө л аймағ ында кездесетін ерекше топырақ типі. Олар Сырдария ө зені сағ асында, Қ ызылқ ұ м, Ү стірт, Бетпақ дала аумағ ында кездесетін тегістелген табақ ша тә різді ойпаттармен, ойпатша жерлерде кездеседі.

Тақ ырлар кө бінесе гранулометриялық қ ұ рамы балшық ты кө не дә уірдің аллювий шө гінділерінде, пролювиалды, делювиалды аналық тау жыныстары ү стінде пайда болады, олар карбонатты жә не тұ зды болып келеді.

Тақ ырдың ү стінде жоғ ары сатыдағ ы ө сімдіктер ө спейді, оның бетінде тек қ ысқ а мерзімді дамитын балдырлармен қ ыналар қ оныстанады.

Тақ ырлардың жаратылуы туралы ә р тү рлі кө зқ арастар бар. Солардың ішіпде И.П.Герасимов пен Е.Н.Иванова тақ ырларды гидроморфты топырақ тар қ атарына жатқ ызып, топырак тү зілу сортаң дану кебірлену процестері ә серінен қ алыптасып жә не топырақ та қ айталанып кезектесіп жү ретін сортаң дану мен тұ здардың шайылуы кұ былыстарынын топырақ тү зілуіне ық пал тигізетінін кө рсетеді. Ө.Оспанов пен А. Н. Розанов тақ ырлардың жаратылуын, кескінінің жә не физикалық қ асиеттерінің қ алыптасуын, олардың аналық тау жыныстарының балшық ты болып келуімен байланыстырады. Шө л аймағ ының гидротермиялық жағ дайлары жә не аналык тау жыныстарының гранулометриялык қ ұ рамы тақ ырлардың нашар қ сиеттерінің қ алыптасуына ә детте ү лкен ық пал жасайды.

Тақ ырлардың басты морфологиялык белгілері келесідей:

Оның қ ұ рылысы ерекше болады. Ү стінде тарамдалып жарылғ ан қ атты, кызғ ылттау сарғ ыш тү сті, қ уысты кабыршық қ абат бар. Қ алың дығ ы 3 см болып келеді. Қ ұ рғ ак кү йінде бұ л қ абат ө те қ атты дымқ ылданғ анда тығ ыздалып, жабысқ ақ болады. Жарық тардың терең дігі 15-20см-ге жетеді. Кеуіп қ алғ ан балдырлар топырақ бетіне қ ызғ ылттау тү с береді. Қ абыршақ қ абаттан кейін, қ абыршақ емес қ абаты орналасқ ан, қ алың дығ ы 6-12см-ге жетеді.

Ө те қ атты, тү йіршіктері де тығ ыздалғ ан, ал дымқ ылданғ анда біртекті тығ ыз жабысқ ақ кү йге кө шеді. Бұ л қ абаттан кейін қ ұ рылымсыз тығ ыздалғ ан тоң кесекті қ абат орналасады жә не ол аналық тау жынысына ө те ұ қ сас больш келеді.

Тақ ырлардың ө те тығ ыздалып, қ атуы оның қ ұ рамында-коллоидты бө лшектердін мол болуымен байланысты, ал ү стінде қ абыршақ тың пайда болуы қ ұ рамындағ ы натрий иондарының ылғ алды топырақ тың тү йіршіктерін ірітіп, бұ зуы жә не ө те қ ұ рғ ақ шылық жағ дайда топырақ бетінің кебуімен байланысты болып келеді.

Тақ ырлар сортаң дануына, ылғ алдылығ ына жә не қ абыршақ қ абаттың даму дә режесіне байланысты екі типшеге бө лінеді:

-нағ ыз тақ ырлар (балдырлы);

-шө лейттенген тақ ырлар (қ ыналы);

Нағ ыз тақ ырлардың келесідей типтері бар:

-кә дімгідей;

-сортаң дағ ан;

-кебірленген;

-тығ ыздалып кебірленген;

-қ ұ мданғ ан

Тақ ырлардын гранулометриялык қ ұ рамы ә детте балшық ты болып келеді, ал кескінінің тө менгі қ абаттарында қ ұ мдардың жиналып жең ілдеу гранулометриялык қ ұ рамғ а кө шуі байқ алады.

Тақ ырларда гумус мө лшері ө те аз (0, 3-0, 8 %), гумусты заттары ішінде фульвоқ ышқ ылдар басым (Сг: Сф =0, 4-0, 5), жалпы азоттың қ оры 0, 03-0, 06% болып келеді. Жылжымалы фосфордың жә не алмаса сің ген калийдің мө лшері аз. Сің іру сыйымдылығ ы 100 г 5-10 м-экв. Сің іру кешені қ ұ рамында Са²⁺, М_g²⁺ иондарымен бірге, кө бінесе Na⁺ иондары да мол болады (> 20%). Топырақ ерітіндісінің реакциясы ө те сілтілі (рН 8-10). Тақ ырлардың кө пшілігі сортаң данғ ан. Тұ здар ә сіресе қ абыршақ астындағ ы қ абатта жиналғ ан. Карбонатты тақ ырлардың ү стің гі бетінен бастап кездеседі. Тақ ырлардың ылғ алдылық жә не физикалык касиеттері нашар. Олардың ылғ ал ө ткізгіштігі шамалы, байланыстылығ ы ү лкен, қ уыстылығ ы нашар. Қ ұ рғ ақ кү йінде ө те тығ ыздалғ ан. Бұ л топырақ тын қ ұ рамында ә рқ ашанда ылғ алдың тапшылығ ы байқ алады.

5 Қ арастырылып отырғ ан аймақ тар ылғ алмен қ амтамасыз етілмеген аймақ тарғ а жатады. Сондық тан бұ л аймақ тарда негізінен ылғ ал жию жә не ылғ ал сақ тау шаралары жү ргізіледі. Сонымен қ атар бұ л аймақ та кебірлер де кө п таралғ ан, сондық тан кебірлерге қ арсы шаралар қ олданылады. Кей уақ ытта жел эрозиясы да байқ алады, бұ л жағ дайларда оғ ан да қ арсы шаралар қ олдану керек.

Сонымен қ атар суару жү йесі, органикалық жә не минералды тың айтқ ыштарды енгізу дұ рыс жү ргізілуі шарт.

Тау етегіндегі шө лді-дала аймағ ы топырақ тарының қ ұ нарлылығ ын сақ тау жә не арттыру шаралары жоғ арыда қ арастырылды.

Ә дебиет:

1 Почвоведение. Типы почв, их география и использование. Под ред. В.А. Ковды, Б.Г. Розанова. – М.: В. школа, 1988. - с.164-166. 173-192

2 Почвоведение с основами геологии. Под ред. В.П.Ковриго. – М.: КолосС, 2008, - с. 311-320; 337-355.

3 Топырақ тар географиясы. Жалпы редакциясын басқ арағ ан Т.Т.Тазабеков. – Алматы, Агроуниверситет, 73-81; 102-129; 160-172 б.

4 В.Д. Муха. Агропочвоведение. – М.: КолосС, 2003. – с.310-333.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1 Қ ара-қ оң ыр, қ оң ыр, сұ ршыл-қ оң ыр, қ ұ ба топырақ тар жә не тақ ырлар қ андай аймақ тарда таралғ ан?

2 Қ ара-қ оң ыр, қ оң ыр, сұ ршыл-қ оң ыр, қ ұ ба топырақ тар жә не тақ ырларда қ андай топырақ тү зілу процестері жү реді?

3 Қ ара-қ оң ыр топырақ тар қ андай типшелер, тектер жә не тү ршелерге бө лінеді?

4 Қ ара-қ оң ыр, қ оң ыр, сұ ршыл-қ оң ыр, қ ұ ба топырақ тар жә не тақ ырлардың қ андай қ асиеттері бар?

5 Қ ара-қ оң ыр, қ оң ыр, сұ ршыл-қ оң ыр, қ ұ ба топырақ тар жә не тақ ырлар ауыл шаруашылығ ында қ алай пайдалынады?