Мақсаты: қара топырақтардың құрылу жағдайлары, процестері, құрылысы және қасиеттерін оқып білу

Дә ріс сұ рақ тары:

1 Қ ара топырақ тардың тү зілу жағ дайлары

2 Қ ара топырақ тардың пайда болуы жә не қ ара топырақ тар кескінінің қ алыптасуы жайындағ ы қ азіргі тү сініктер

3 Қ ара топырақ тың қ ұ рылысы

4 Қ ара топырақ тардың классификациясы (жіктеу)

5 Қ ара топырақ тың қ асиеттері

6 Қ ара топырақ тар қ ұ нарлылығ ын арттыру, эрозия жә не қ ұ рғ ақ шылық пен кү ресу шаралары

1 Қ ара топырақ тар солтү стік жарты шар материктері – Еуразия жә не Солтү стік Америкада тарағ ан, олар жалпы 260 млн. га (қ ұ рлық тың 1, 7%) жерді алып жатыр.

ТМД елдерінде қ ара топырақ тар 191 млн. га ауданда тарағ ан, немесе осы елдер аумағ ының 8, 6 % қ амтиды. Ресей, Украина, Молдова мемлекеттерінде қ ара топырақ тар кең тарағ ан.

Орманды дала жә не дала аймақ тарында қ ара типті аймақ тық топырақ болып қ алыптасқ ан. Бұ л топырақ тар Солтү стік Қ азақ стан, Қ останай, Ақ мола облыстарында кең інен тарағ ан, ал Павлодар, Ақ тө бе жә не Батыс Қ азақ стан облыстарында шамалы аудандарды алады.

Қ ара топырақ тар мерзімдік қ онтрастығ ы бар климаттық жағ дайларда дамиды. Олар кө бінесе платформалық жазық тық та тарлағ ан. Қ ара топырақ тардың топырақ тү зуші тау жыныстары болып тө рттік лесс тә різділер (дақ қ уысты, сарғ ыш қ оң ыр немесе жалын тү сті шө гінді тау жыныстары) жә не карбонатты, қ уысты лесты тау жыныстары саналады. Гранулометриялық қ ұ рамы кө п жағ дайларда қ ұ мбалшық ты немесе балшық ты келеді.

Қ ара топырақ тар – бұ лар дала жә не орманда дала аймақ тарына орайластырылғ ан шө пті қ ауымдастылардың топырақ тары.

Далалық шө пті қ ауымдастылар биологиялық айналымының негізгі ерекшеліктері мынада: 1) жылда топырақ қ а ө ніп-ө суге пайдаланғ ан қ оректік заттар қ ұ рып біткен тамырлармен толық қ айтарылады; 2) бұ л заттардың ең кө п бө лігі топырақ тың ү стің гі қ абатына емес, тікелей топырақ тың ө зіне тамырлармен қ айтарылады; 3) биологиялық айналымғ а қ осылатын химиялық элементтер ішінде бірінші орында кремний, одан кейінгілері азот, калий, кальций.

Қ ара топырақ тардың қ алыптасуында биологиялық айналымның рө лі оның қ арқ ындылығ ы, қ алдық тардың тікелей топырақ ішіне тү суі жә не ыдырау процесінде бактериялар, актиномицеттер, омыртқ асыздардың белсенді қ атысуымен анық талады, ү йткені қ алдық тардың биохимиялық қ ұ рамы жә не жалпы биохимиялық жағ дайы оларғ а оң тайлы жағ дайлар туғ ызады.

Қ ара топырақ тардың қ алыптасуында мезофаунаның да ү лкен рө лі бар, ә сіресе жауын қ ұ рттарының рө лі ө те маң ызды. Ө сімдіктердің ө лген бө ліктерімен жауын қ ұ рттары топырақ бө лшектерін ала келеді жә не қ орыту барысында копролиттер тү рінде шығ арып тастайтын балшық ты-гумусты кешендерді қ ұ райды.

2 Қ ара топырақ тардың пайда болуы немесе тү зілуі жайында ү ш ғ ылыми тұ жырымдар бар: ө сімдікті-жер бетіндегі, батпақ тық, жә не тең іздік шығ у тегі.

В. В. Докучаев қ ара топырақ тар жер бетінде аналық тау жыныстарының далалық ө сімдіктер, климат жә не басқ а да факторлар ә серінен ыдырау кезінде пайда болды деп тұ жырымдады. Сонымен қ атар, осындай ғ ылыми тұ жырымды ең алғ ашқ ы М. В. Ломоносов 1763 ж. айтқ аны да белгілі мә селе.

Академик П. С. Паллас қ ара топырақ тардың шығ у тегі тең іздегі тұ нбалар, қ амыстардың жә не басқ а да ө сімдіктердің органикалық қ алдық тарының тең іздің шегілуі кезінде ыдырауынан пайда болды деп тұ жырымдағ ан болатын.

Ү шінші тұ жырымда қ ара топырақ тар батпақ тардың бірте-бірте қ ұ рғ ауынан пайда болғ анын анық тайды. Бұ л тыжырымның авторлары Э. И. Эйхвальд, Н. Д. Борисяк. Осындай тұ жырымды Ф. Ф. Вангенгейм де қ олдағ ан, ол қ ара топырақ тар мұ з ағ ындарымен келген шымтезектің ұ сақ талғ ан материалдарымен ө сімдіктер қ алдық тарының минералдық тұ нбалармен араласуы арқ ылы пайда болды деп тұ жырымдағ ан. В. В. Ковда (19, 33, 1966, 1974) осы тұ жырымды дамытып қ ара топырақ тың палеогидроморфтық тү зілу жайын ұ сынғ ан.

Кейбір деректерде қ ара топырақ тарды салыстырмалы жас топырақ тар деп қ арастырады, оғ ан себеп болып радиокө міртегі арқ ылы жү ргізген талдау материалдары, оғ ан сү йенсек қ ара топырақ тар мұ зқ айтудан кейінгі уақ ыттың ақ ырғ ы 10-12 мың жылдарындаа пайда болғ ан.

Қ азіргі қ ара топырақ тардың шығ у тегі жайындағ ы кө зқ арастар қ ара топырақ тардың ө сімдікті-жер бетіндегі тұ жырымын дә лелдейді (Л. М. Прасолов, В. И. Тюрин, В.Р.Вильямс, Е.А.Афанасьева, М.М.Кононова жә не т.б. ғ алымдар).

3 Қ ара топырақ тар кескінінің қ ұ рылысы: А пах -А-В₁-В₂-Вк-С

Қ ара топырақ тың тың жерлердегі қ ұ рылысы мынадай: А_о (дала тө сеніші- киізі-степной войлок), оның астында ө те жақ сы дамығ ан А – гумус жиналу қ абаты, одан тө мен В₁- гумусты аралық қ абат, одан кейін В₂- гумус тілдері қ абаты, ал оның астында аналық тау жыныстары орналасқ ан (А₀-А-В₁-В₂-С).

Гумус жиналу қ абаты (А) қ ара-сұ р немесе қ ара тү сті, дә нше, дә нше-кесекті қ ұ рылымды болады, қ алың дығ ы 25-30см-ге дейін жетеді. В₁-В₂ қ абаттарының қ алың дығ ы 50-70 см-ге дейін болады. Гумусты-аралық қ абатының тү сі біркелкі емес, жалпы қ ара-сұ р тү сті қ абатта кү рең тү сті дақ тар кездеседі. Гумусты тілдері (В₂)ү стінен тө менге қ арай бағ ытталғ ан кү ң гірт тү сті гумусты тілдері жә не ашық тү сті ұ шы жоғ арығ а қ арай бағ ытталғ ан тау жынысының сынашаларынан қ ұ рылғ ан. Қ ара топырақ тардың жалпы қ алың дығ ы 100-150сге жетеді.

4 Қ ара топырақ ты жеке тип ретінде қ арастырып оның классикациясын қ ұ руды қ олғ а алғ ан В.В.Докучаев (1896) болды. Одан кейін қ ара топырақ тарды типшелерге бө лу жұ мыстарын Н.М.Сибирцев (1899, 1901) жалғ астырды. Қ ара топырақ классификациясын қ ұ руғ а С.И.Коржинский, Л.И. Прасолов, Н.Н. Розов, Е.Н. Иванова жә не т.б. ғ алымдар қ атысты. Ұ зақ жолдар бойы қ ара топырақ ты зерттеген мә ліметтерді жинақ тап талдап қ орытындай келе топырақ тың ТМД мемлекеттерінде қ азіргі қ олданып жү рген классификациясы жасалды. Осы классификация бойынша қ ара топырақ тардың 5 типшелерін бө леді: кү лгінденген, сілтісізденген, нағ ыз, кә дімгі, оң тү стік, ал тегі бойынша кә дімгідей, карбонатты, терең сілтісізденген, ә лсіз дамығ ан, жетілмеген, кебірленген жә не б.

Тегі бойынша кә дімгідей, карбонатты, кебірленген, жетілмеген, ә лсіз дамығ ан, терең ге сілтісізденген жә не т. б. бө лінеді.

Тү рлерін гумус мө лшері, гумус қ абатының қ алың дығ ы (А+В₁), ілесетін процестердің даму дә режесіне қ арай (ә лсіз, орташа жә не с. с.) бө леді.

Тү ршелері – гранулометриялық (механикалық) қ ұ рамы бойынша (орташа-, ауыр қ ұ мбалшық ты, балшық ты жә не оның тү ршелері).

5 Қ ара топырақ тарда минералдардың ұ сақ фракцияларының бұ зылу, ө згеру жә не орнын ауыстыру процестері нашар дамығ ан.

Олар гумуске ең бай топырақ тар қ атарына жатады (максималды мө лшері 10-12 %). Гумус қ ұ рамында гуминді қ ұ шқ ыл басым болады. Сонымен қ атар микробтармен ыдырауғ а тө зімді, сондық тан оны жиналуғ а мү мкіндік жасайды.

Қ ара топырақ тардың катиондармен алмасу сиымдылығ ы жоғ ары келеді (35-70 мг-экв/100 г топырақ та).

Топырақ ерітіндісінің реакциясы бейтарапқ а жақ ын болады.

Қ ара топырақ тардың су-физикалық қ асиеттері ерекше жақ сы келеді.

6 Жер шарында қ ара топырақ тар ең кө п игерілгін топырақ тар болып саналады, оларды кө бінесе астық ты дақ ылдарды ө сіріп ө ндіруге пайдаланады.

Қ ара топырақ тар жоғ ары потенциалды қ ұ нарлылық пен қ амтамасыз етілген, бірақ олардың тиімдылығ ы жылу- жә не ылғ алмен қ амтамасыз етілуіне, топырақ тың биологиялық белсенділігіне байланысты болады.

Сонымен қ атар қ ара топырақ тар қ ұ рғ ақ шылық қ а шалдығ ады, сондық тан олардың су режимін жақ сарту ү шін кө птеген агротехникалық шаралар кешенін қ олдану керек.

Қ ара топырақ ты тиімді пайдаланудың маң ызды шаралар қ атарына жататындар: су жә не жел эрозиясын болдырмау, дұ рыс ауыспалы егістерді игеру, ылғ алды жинау жә не ұ тымды пайдалану шаралары.

Ә дебиет:

1 Почвоведение. Типы почв, их география и использование. Под ред. В.А. Ковды, Б.Г. Розанова. – М.: В. школа, 1988. - с.118-138.

2 В.Д. Муха. Агропочвоведение. – М.: КолосС, 2003. – с.227-287.

3 Почвоведение с основами геологии. Под ред. В.П.Ковриго. – М.: КолосС, 2008, - с. 291-311.

4 Топырақ тар географиясы. Жалпы редакциясын басқ арағ ан Т.Т.Тазабеков. – Алматы, Агроуниверситет, 54-7; 160-172 б.

5 Блисов Т.М., 0 Наумов Н.С. Топырақ тар экологиясы, Қ останай: А.Байтурсынов атындағ ы Қ МУ, 2008. – 55-59 б.

6 Тазабеков Т., Тазабекова Е. Орысша-қ азақ ша топырақ тану тү сіндірме сө здігі. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 200б.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1 Қ ара топырақ тар қ андай аймақ тарда таралғ ан?

2 Қ ара топырақ тарда қ андай топырақ тізілу процестері жү реді?

3 Қ ара топырақ тар қ андай типшелерге, тектерге, тү рлерге жә не тү ршелерге бө лінеді?

4 Қ ара топырақ тардың негізгі қ асиеттерін атаң ыз?

5 Ауыл шаруашылығ ында қ ара топырақ тар қ алай пайдалынады?