Сіп жетілу жолдарым

Қ уанбаң дар жастық қ а,

Елірме кү лкі, мастық қ а.

Кө зің қ айдан жетеді

Достық пенен қ астық қ а?

Қ ұ рбың ның қ ызық дегенін

Сө з екен деп ап шық па.

Адалдан тапқ ан тиынды

Салда сақ та қ апшық қ а.

Қ олдағ ың ды қ орғ ап бақ,

Мал арзан деп аптық па.

Сыпай жү р де, шаруа ойла,

Даң ғ ойланып қ ақ тық па.

Бет алды жанғ а бой салма,

Қ орлық жү рмес сақ тық қ а.

Елу бесте біз дағ ы

Сенісер адам таптық па?

Арсыз қ ұ мар болғ андар

Опыр-топыр, шақ -шұ қ қ а

Тү спей жү р ме, кө рдің бе,

Жалаң -жұ лаң, тақ -тұ қ қ а? Абай

– Бала кү німнен ө те аурушаң болып ө стім, бірақ кітап оқ уды керемет жақ сы кө рдім. Бала кү ннен дос болғ ан, он жылдық ты бірге бітірген Нұ рғ азин Сә рсембай, Орақ баев Бейсен ү шеуміз бү кіл кітапханадағ ы кітаптарды іздеп, жарысып оқ итынбыз, қ азір екеуі де марқ ұ м болып кетті. Бейсеннің бала кү нінен жү регі ауыратын, ал Сә рсембай кейіннен салауатты ө мір салтын ұ станбай, соның салдарынан 50-ден асқ анда, Бейсен 50-ге жетпей жү регі тоқ тап қ алып, екеуі де фә ни ө мірмен қ оштасты, бірақ арттарында жақ сы азамат болғ ан ұ лдары мен қ ыздары қ алды.

Денесін жаттық тыру арқ ылы адам дені сау, тө зімді епті болмақ, ө з ақ ыл ойың ды, ө з еркің ді осылай шың дау қ ажет. М.Горький

– Ө стіп сү йретіліп жү ріп 7-ші класқ а да жеттім, бірақ денсаулық дұ рыс емес, бұ рыс. Ө зіммен қ ұ рдас балалармен кү рессем жең іліп, жү гірсем ө кпем ө шіп, қ алып қ аламын. Бір кү ні «Қ азақ ә дебиеті» оқ улығ ынан Тұ рар деген баланың қ ыста суық суғ а шомылып, белдеу темірге тартылып шымыр, мық ты бала, кү шті бала болғ анын оқ ыдым, осы кітап мағ ан ә сер еткені соншалық, жан дү нием тө ң керіліп кеткендей болды. Ү йде анама айттым: «Менің де кітаптатағ ы Тұ рар деген бала сияқ ты мық ты болғ ым келеді, ол ү шін қ ысы жазы суық су қ ұ йыну керек екен», – деп шама-шарқ ым келгенше тү сіндіргендей болдым. Осыны айтудағ ы себебім: «ө зің тіптен ауырып қ аласың», – деп суық суғ а қ ұ йынуғ а рұ қ сат бермей қ оя ма деген балалық ойым. Бірақ анамыз кемең гер, ө те ақ ылды, ажарлы адам болатын. Соғ ыс жылдары колхозда бас бухалтер болып қ ызмет істеген. «Ой балам, сенің денсаулығ ымды жақ сартам, жақ сы болам деген талпынысың а кім бө гет болады, дұ рыс деп шешім қ абылдасаң болды, ө зің біл» – деді. Сол жаздан бастап кү нделікті суық суғ а қ ұ йынуды ә дет қ ылып қ алыптастыра бастадым. Кү зде де, қ ыста да қ андай аяз болмасын, таң ертең ерте буым бұ рқ ырап суғ а қ ұ йынып жатамын. Таң ертең жаттығ у жасай бастадым, байқ аймын денсаулығ ым жақ сарып, жү гіргенде балалардан оза бастадым. Бұ рын шілбиіп, екі иығ ым салбырап бү кірейіп жү ретінмін, кеудем тү зеле бастады, бірақ ә лі ә лсізбін.

Ол кезде мектепте жү гіру мен шаң ғ ы тебуден басқ а спорт секциялары жоқ, денешынық тыру сабағ ын Смаилов Анатолий ағ ай берді. Ол кісінің бір қ асиеті балаларды спортқ а жақ сы баули, тарта білетін. Ө зі классикалық кү рестен спорт шеберіне кандидат, жаң адан Алматының дене шынық тыру институтын бітіріп келген. Дене бітімі келісті-ақ, денесі мә рмә р тастан қ ашап жасағ андай, бейне сурет дерсің. Балаларды кү реске ү йретейін десе спортзал жоқ, оқ ушылардың ө зі екі кезекпен ә зер сиып оқ иды. Анатолий ағ ай, ең алғ аш рет доп ойындарын баскетболды ү йретті, сондай-ақ жазда жең іл атлетика, велосипед спорты мен доп ойындары, ал қ ыста шаң ғ ы спортының секцияларын ашты, ү йіне қ ай уақ ытта баратынын білмейміз, кү ні-тү ні мектепте не стадионда. Осы кісінің де ә сері болды ғ ой деймін, ауылдың бар баласында спортқ а деген ерекше қ ұ штарлық басталды. Бұ рын денешынық тыру сабағ ында жайылғ ан қ ой сияқ ты бет-бетімізбен лағ ып жү руші едік, спортқ а деген кө зқ арасымыз мү лдем ө згеріп кетті.

Дене шынық тыру мен спорт ағ заның жалпы іс қ абілеттілігін кө тереді, адамның шат кө ң ілді болуына жә рдемдеседі, ал бұ л ұ зақ жыл ө мір сү рудің міндетті шарттарының бірі. О.Б.Лепешинская

Бір кү ні жасқ аншақ тап барып: «Толя ағ ай мені шаң ғ ығ а жазың ызшы» – дедім. Менің сө лбірейген тү ріме бір қ арап: «бала толып кетті», – деді. Артынан қ ың қ ылдап мен қ алмаймын, екінші кү ні тағ ы келдім, кү ні бойы артынан салпақ тап қ алмаймын: «балалармен бірге жү гіргім келеді, шаң ғ ы берің ізші» – деп. «Ә й осы сө лбірейген немеден не шығ ушы еді», – деді ме, ә лде жү регі қ айтсын деді ме: «ертең шаң ғ ы, ботинка беремін, жаттығ уғ а кел» – деді. Жү регім жарылардай қ уанып ү йге жеттім: «мағ ан шаң ғ ы беретін болды, енді балалармен жарысатын боламын!». Ол кезде қ ыста спорттың басқ а тү рі жоқ болғ андық тан, шаң ғ ығ а бойы сырық тай, мық ты таң даулы ғ ана балаларды іріктеп алатын.

Жаттығ удан басқ а да уақ ытта шаң ғ ы аяғ ымнан тү спейтін болды, жү гіре беремін, жү гіре беремін. Ө стіп жү гіре-жү гіре екінші тыныс (второе дыхание) ашылу арқ ылы шаршамай жү гіру ә дісін мең геріп алдым. (Бұ л тыныс 5-10 км жү гіргеннен кейін барып ашылады.) Екінші тыныс ашылуғ а ерекше шыдамдылық қ ажет. Мен айтып отырғ ан ә дісті алысқ а жү гіретін желаяқ тар мен шаң ғ ышылардың бә рі біледі, бә рі де осы тыныс алу ә дісін қ олданады. Кө рші ұ сақ балалар – мен шаң ғ ы емес самолет мініп жү ргендей кө реді, олар да шу-шу етіп, омбы қ арда белшесінен батып мә ре-сә ре.

Біртіндеп жаттық тырушым мағ ан қ атты кө ң іл бө ле бастады, бұ рынғ ы мақ таулы шаң ғ ышыларғ а шаң ымды да кө рсетпейтін болдым. Ең ғ ажабы қ анша жү гірсем де шаршамайтын бола бастадым. Денем қ атып, ең кіштігім жоғ алып кетті. Кү нде таң ертең 6-да тұ рып алып мектепке барғ анша қ ұ лперен болып жаттығ у жасаймын, резең ке созамын, темір кө теремін. Денем толды ма деп кү нде айнағ а қ араймын, ө зіме ө зім разы емеспін, бейне бір тері қ аптап қ ойғ ан қ аң қ а сияқ тымын, бұ лшық еттер жоқ. Лом темірден белдеме (турник) жасап алдым, ә лі жө нді тартыла алмаймын. Бірақ, бір ерекшелігім алғ ан бетімнен қ айтпайтынмын жә не ө те шыдамдымын. Енді мағ ан не жетіспейді? Жетіспейтіні екі қ осақ бокс қ олғ абы мен футбол ойнайтын аяқ киім (буцы) деп шештім де, марқ ұ м Рә ш анама ойымды айттым, ә кеме айтайын десем жасқ анамын.

Ол кезде бокс қ олғ абы т.б. спорттық бұ йымдардың жоқ кезі. Сол кезде Қ ызылорда қ аласында мұ ғ алімдік оқ уда бө ле апайымыз, қ азір белгілі ақ ын, шежіреші, Қ аракерей, Семіз Найман, Қ ырық мылтық би Сү лейменнің немересі Нұ рания Сү лейменова оқ итын. Соғ ан анам хат жазды: «келерің де Ә сеттің сұ рағ ан нә рселерін алып келші», – деп. Ол апайымыз алып келді. Қ оймай жү ріп спорттық велосипед саттырып алдық, оның қ ызығ ын кө ретін ү лкен ағ айым Асқ ар. Сө йтіп бокспен де, футболмен де шұ ғ ылдана бастадым. Ауылдың жоғ арғ ы жақ та тұ ратын бар баласы біздің ү йде есік алдындағ ы қ орада қ ан-қ ан болып бокстасып жатамыз. Орысша жазылғ ан бір бокс туралы кітап тауып алдық, мағ ынасын тү сінбейміз, бірақ та суреттерде кө рсетілген ә дістерді жанымызды салып ү йренеміз, бірімізді-біріміз тө белестің ә дістеріне ү йретеміз. Трактордың дө ң гелегінен штанга жасап алдық, кө теретініміз гиріміз тағ ы да трактордың шынжыр табандары. Сырғ и-сырғ и 10 сыныпқ а да жеттік, сабақ оқ ымаймыз, мұ ғ алімнің тү сіндіргендері баста қ алса мың қ ылдап айтқ ан боламыз, кө бінесе желке қ асып тұ рғ ан мылқ аумыз. Мұ ғ алімдер ұ рсады: «бастарың ды доп кеулеп алғ ан», – деп, біз балық сияқ ты ү ндемей қ ұ тыламыз.

Сол жылы жаттық тырушым Толя ағ ай менімен жеке шұ ғ ылдана бастады, енді 50 км қ ашық тық тан тіпті ентікпей келетін болдым. Ө зі велосипедке отырып алады да менің артымнан ілесіп отырады. Баратын жеріміз Мақ аншы ауылының бер жағ ындағ ы Жә йтө бе бауыры, бір жағ ының қ ашық тығ ы мө лшермен 25...30 шақ ырым. Денем толып, бұ лшық еттерім бұ лтыйып, кеудем шалқ ақ, арқ ам тү п-тү зу ә демі бозбалағ а айналып шығ а келдім. Тамақ қ а деген тә бетім керемет, ү йдегілер бә рі бір табақ асқ ан етті жеп тауыса алмаса, мен жалғ ыз ө зім сондай табақ етті сыпырып-сиырып айнадай қ ылып қ оятын болдым. Сол ү шін мағ ан анам марқ ұ м бір табақ етті бө лек алып сақ тайтын болды.

Қ озғ алыс дегенің ө мір, ал қ имылдың азайғ аны – ө мір ө рлеуінің қ ұ лдырауы.

В.В.Гориневский

Ауылдық, аудандық жарыстарда жү гіруден, шаң ғ ы жарысынан жү лдесіз қ айтпайтын болдым. Кейін Семейде 1 жылдық кә сіптік техникалық оқ уда оқ ығ анымда да облыс бойынша жү гіруден 1-ші орындарды алып жү рдім. Ө мірімде осы спорттың кө п пайдасы тиді.

Енді ө з басымнан ө ткен бір оқ иғ аны айта кетейін: «Жаң а айтып ө ткендей мектепті онша жақ сы бітірмей бү кіл класс болып улап-шулап Семейге мұ ғ алімдік оқ удың тарих бө лімшесіне тү суге оқ уғ а келдік. Бә ріміздің де қ ала кө ргеніміз бірінші. Бә рі қ ызық, бә рі жат, не деген ү лкен қ ала деп бір-бірімізге тамсанып қ оямыз. Автобусқ а да отыруды білмейміз. Ауылдағ ы секілді қ ол кө терсек тоқ тайтын шығ ар деп оншақ ты бала, ұ лымыз бар қ ызымыз бар жабыла кө шені басымызғ а кө тере айқ айлап қ ол кө тереміз, бірақ тоқ тамайды, біз аң -таң. Кей кезде кө шенің қ иылысына, қ ызылды-жасылды шамның қ асына келіп артқ ы шамын қ ызартып жағ ып тоқ тай қ алады, тапырлап тұ ра қ уамыз, жете бергенде жү ріп кетеді. Себебін тү сінбейміз. Бір-бірімізбен жатып кеп керілдесеміз, біреуі айтады, мү мкін ауылдан келгендерді отырғ ызбайтын шығ ар деп, оның бұ л дә леліне іштей келісеміз. Болмағ аннан кейін жаяу тартамыз. Басқ а біреуден сұ райық десек ұ яламыз. 2-3 кү н бақ ыладық, бізді неге алмайды, бір себебі бар шығ ар. Сө йтсек ә лгің белгілі бір аялдамада ғ ана тоқ тап, ол аялдаманың белгілі аты болады екен. Қ алағ а ү йрене бастауымыздың ә ліппесі осылай болды, біз ү шін қ аланың тылсым дү ниесі пердесін аша бастады.

Оқ уғ а тү се алмадық. Балалардың кө бі ү йлерін сағ ынып ауыл қ айдасың деп сызып берді. Мағ ан қ айтайық дейді. Мен оларғ а айтамын: «осында қ алайық, тегін оқ удың біреуіне тү сіп ең қ ұ рымағ анда орысшағ а тілімізді сындырайық, ақ ыры мектепте оқ ығ ан жоқ пыз, болмағ анда осы жердегі кіші оқ удан бастап бірдең е ү йренейік, ауылда кө шеде ит қ уғ аннан басқ а не істейміз?». Олар кө нбейді қ орқ ады, орыстың балалары бізді сабайды деп. Ол кезде бір жылдық кә сіптік оқ у орнында негізінен жетім балалар мен Ресейдің Сібір жақ қ алаларынан келген орыс балалары оқ иды, кө пшілігі бұ зық.

Сонымен ет комбинатына жұ мысшылар дайындайтын ГПТУ – 28-ге қ ұ жаттарымды ө ткіздім. Бар жоғ ы оншақ ты ғ ана қ азақ баласымыз, оның жартысы 8 класс бітірген жас балалар. Іштеріндегі ересектері Қ арсыбаев Оралтай, Ө рікбаев Тө кен деген Мақ аншыдағ ы Бахты мен Жарбұ лақ ауылдарының баласы. Екеуміз ө те жақ сы дос болдық. Кейіннен 1970 жылы, Оралтай ә скерде жү ріп Оренбург қ аласындағ ы Гагарин атындағ ы жоғ ары ә скери жойғ ыш (истребитель) ұ шқ ыштар дайындайтын училищеге тү сіп, Ресейде тең із авиациясында ұ шқ ыш болды, қ азір зейнеткерлікте – Астана қ аласында тұ рады. Ал Тө кен Ө рікбаев кейіннен спорттың кү рес тү рін ө зінің туғ ан ауылы Жарбұ лақ та дамытып, талай-талай атақ ты палуандар тә рбиелеп «Қ азақ станғ а ең бегі сің ген жаттық тырушы» деген атақ пен марапатталды.

Достық – ө мір ү шін ең қ ажетті нә рсе, ө йткені ешкім ешқ ашан да барлық басқ а игілікке ие бола тұ рса да, дос жарансыз ө мірді қ аламақ емес.

Аристотель

Спорттан жақ сымын, жү гіргенде, футбол ойнағ анда жан баласына жеткізбеймін. Орыстың балалары ә лі тиісе алмай жү р, сылтау жоқ. Олардың заң ы бір адам сол жерді билеп тө стеуі керек, қ азақ тың ішінде бас кө терері Оралтай екеуміз ғ ана. Бірге оқ итын Хрепков Виктор, Спиваков Николай, Кузнецов Юрий т.б. орыстың балаларымен Оралтай екеуміз пә терде жатамыз, бірақ ө те тату болдық.

Бір кү ні спорт залда бір мерекелік кеш болды. Бізбен оқ итын бойы 2 метрдей. ең гезердей Бақ ты комендатурасының офицерінің баласы Меркулов деген жігіт келіп: «Ә сет бокстасасың ба?» – деп бокс қ олқ абтарын алдыма тастады. Бұ рын естігенмін, бокстан 1-ші разряды бар деп, себебі олар ө скен шекара аумағ ында спортқ а бар жағ дай жасалғ ан, ол сол жерде солдаттармен бірге жаттық қ ан. «Бұ л не пә ле?» – деп мен де есалаң бола қ алдым. «О, қ азақ осыны да білмейді», – деп қ арқ -қ арқ кү лді, оның кү лкісін залда тұ рғ ан жанкү йерлері қ остап ала жө нелді. Мағ ан жетім балалар ү йінен келген қ азақ қ ыздары ғ ана, мү сіркей қ арауда, ә лгі жанымдағ ы қ азақ балаларым зым-зия жоқ, бір жанжалдың боларын сезіп тайып тұ рғ ан секілді. «Ережесі қ алай, мынауың ды қ алай киемін», – деп сұ радым, кү лкі ү дей тү суде. Қ ыз балалары бар, ұ лдары бар бә рі қ аумалап қ оршап анталап тұ р. Тек қ ана мағ ан жанашыр болып тұ рғ ан Оралтай, Тө кен мен бірге жататын орыстың балалары, олар: «Ә сет, мына арбиғ ан неменің ә кесін танытып жібер!», – деп мені қ олпаштауда. Себебі менің сырымды олар біледі, мағ ан сеніп тұ р. Шайқ ас басталып кетті, қ олы тым ұ зын екен, ішіне кіріп ұ рмасам, басқ а амал жоқ. Байқ аусызда бір ауыр соқ қ ы жіберіп алдым, жұ дырығ ы ауыр екен. Анау ө зіне тіпті сенімді болып алды, мені тура соқ қ ымен ұ рып жығ амын дегенде, лып етіп ең кейе қ алып ішіне кіріп кетіп, тура иектің астынан, ең ауыр соқ қ ылардың біреуі тө меннен жоғ ары, оң қ олыммен бар салмағ ымды салып, тартып жібердім (хук), ә лгі батырым кескен теректей сылқ етіп отыра кетті. Миы айланып мә ң гіріп қ алды. Біраздан кейін: «жалғ астырамыз ба?», – деп сұ рап едім, ә зер дегенде сыбырлап: «сен жең дің, мен жең ілдім», – деп мойындады.

Сонымен бір жылдық оқ уымыз да бітті, кә сіптік-техникалық училищеде сабақ ты ө те жақ сы оқ ытады екен, талай нә рсе біліп шық тым. Мектепте он жылда алмағ ан білімді мына жерде бір-ақ жылда алдым. Себебі мұ ғ алімдердің де дең гейлері, ауылдағ ы мұ ғ алімдермен салыстыруғ а да келмейді, ө те жоғ ары болды. 30 баланың ішінде 4-ақ бала ө те жақ сығ а бітірдік, Солардың ішінде – Оралтай екеуміз де «ө те жақ сымен» бітіріп, «мұ здатқ ыш қ ондырғ ысының машинисі» деген мамандық алып ү ш бала, біреуі Виктор Хрепков Ресейдің Алтай ө лкесінің баласы, Теміртау қ аласының сү т зауытына жолдамамен жол тарттық. Алдында 6 ай ө ндірістік тә жірибеде ү шеуміз Кө кшетау қ аласының ет комбинатында бірге болғ анбыз, жақ сы достасып кеттік. Теміртау қ аласына бізді жібергенде Виктор: «Оралтай екеуің қ айда барсаң дар мен сонда барамын», – деп Ресейге қ айтпай қ ойды.

Ү шеуміз Украинада «Бандеровшы» болып 25 жылғ а Теміртауғ а жер аударылғ ан, ең гезердей украин ақ сақ алының ү йінде пә терде тұ рып жаттық. Даусы зор, керемет ә демі болатын, кешке есік алдынағ ы сә кіге отырып алып, украиндардың неше тү рлі мұ ң ғ а толы ө лең дерін айтудан жалық пайтын

1969 жылдың желтоқ сан айында ү шеумізді де ә скер қ атарына шақ ырды. Бардық. Медициналық сараптамадан ө тіп, тыр жалаң аш комиссияның алдына келдік. Тө рағ асы 30-дың ар жақ бер жағ ындағ ы жас қ азақ жігіті екен. Бір уақ ытта Оралтай екеумізден қ азақ шалап: «Жігіттер қ айдансың дар, мағ ан неге бұ рын кездеспегенсің дер?» – деп сұ рады. Жө німізді айттық, ол кезде Теміртауда қ азақ баласы жоқ тың қ асы. Бір уақ ытта жанында отырғ ан комиссия мү шелеріне орысшалап: «Қ араң даршы, біздің қ азақ балалары қ андай ә демі, дене бітімдерін айтсаң шы» – деп Оралтай екеумізді жер кө кке сиғ ызбай ала жө нелді. Шынында да, біз жанымыздағ ы орыс балаларынан оқ бойы озық кө рініп тұ рғ анбыз. Сол кезде олардың кө бі шаштары иық тарына тү скен бә ң гішілер, маскү немдер болатын, тү рлері мен дене бітімдері қ иқ ы-жиқ ы, бү рісіп кеткен.

Бір уақ ытта бізге қ арап қ айта қ азақ ша: «Ал жігіттер, екеуің де жаман жігіттерге ұ қ самайтын сияқ тысың дар, қ айда жү рсең дер де жолдарың болсын, менің сендерге берген ағ алық ақ тілегім осы», – деп қ оштасты. Оралтайды ә скерге алып кетті, бір жылдан кейін ә скерде жү ріп Оренбургтегі жоғ ары ә скери жойғ ыш-ұ шқ ыштар дайындайтын училищеге тү сті, мені кө ктемге қ алдырды. Бірақ мен де іле-шала, зауыттағ ы қ ұ жаттарымды алмастан, Алматығ а кетіп қ алып, алты ай дайындық курсын оқ ып, Ауыл шаруашылық институттың агрономия бө лімшесіне «ө те жақ сы» деген бағ алармен тү сіп кеттім.

Талай жылдар ө ткен соң, бір кү ні Президентіміз Нұ рсұ лтан Ә бішұ лы Назарбаевтың ө мірінен теледидардан деректі фильм кө рсетті. Сол кездегі Нұ рекең нің жас Теміртауда болғ ан шағ ындағ ы кадрлардан баяғ ы Теміртауда ә скерге барар кездегі, Оралтай екеумізге ақ жол тілеген қ азақ жігіті комиссия тө рағ асын таныдым. Ө зім ойлаймын: «Мү мкін ө мірдің адасу соқ пағ ына тү спей, адал қ ызмет етіп жү ргенім де, жас кү німізде досым Оралтай екуміздің де бірден оқ уғ а тү сіп кетуіміз, жас Нұ рекең нің со кезде айтқ ан ақ ниетінің шапағ аты да шығ ар».

Жас кү німдегі досым Оралтайдың мен ү шін орны ерекше еді, осы кү нге дейін ақ қ ұ ба ашаң жү зі, жымиып қ ана кү летін кү лкісі, талдырмаш сұ ң ғ ақ бойы мен келбетті ө ң і кө з алдымнан кетпей жү рді. Оралтаймен 38 жыл ө ткен соң бірақ кездестім. Оралтайдың мақ саты ә скери ұ шқ ыш болу болатын, ө зінің алдына қ ойғ ан арманын іс жү зіне асыра білді жә не бү кіл саналы ө мірін осығ ан арнады.

Мұ ның бә рін жазып отырғ аным, қ азіргі жастарғ а ү лгі болсын деп жә не адам ө зінің ойлау жү йесін ө згерту арқ ылы, алдыны қ ойғ ан мақ сатына шындап кіріссе алмайтын қ амалы болмайды. Бұ л адам ғ ұ мырында неше тү рлі жақ сы да жаман адамдармен араласады, жү ре келе жора-жолдастар да, жағ дайың а байланысты, жарғ а соқ қ ан толқ ындай, біресе кө бейіп, біресе азаяды.

– Ә сет Ризаұ лы, ө лімнің неше тү рі бар деп есептейсің?

– Ержан бауырым, ө лімнің де ү ш тү рі бар: біріншісі – нә псің е ие бола алмай, маскү немдік, нашақ орлық сол сияқ ты басқ а да келең сіз ә деттерге ү йір болып, соның салдарынан арам ө лу, екіншісі шейіт болу, ү шіншісі – Жаратушының тура жолымен жү ріп, салауатты ө мір сү ру бағ дарламасын ұ станып, табиғ ат заң дылығ ына сә йкес пешенең е жазғ ан жасқ а келіп, демің таусылғ анда ө кінішсіз кө з жұ му, не ақ ө лім. Ө з денсаулығ ың, осы ө мірдегі тағ дырың ө з қ олың да, ол ү шін бірақ нә рсе: «адамды тә н билемей жан билеуі керек».