Жаратушы ғаламның iшiнде

65 – Талақ сү ресі, 12 аят.

Ол сондай Алла, жеті кө кті жаратқ ан жә не жерді де солар сияқ ты жаратқ ан. Кү мә нсыз Алланың ә р нә рсеге кү ші толық жететіндігін білулерің ү шін ә мірлері жер мен кө ктің арасына тү сіп тұ рады. Сондай-ақ Алланың білімі ә р нә рсені ішіне алады.

Қ Ұ РАН КӘ РИМ, қ азақ ша мағ ына жә не тү сінігі. 559 бет.

– Кү лә йхан Қ асымқ ызы, Жаратушы ғ аламның ішінде дегенді қ алай тү сінеміз?

– Ә сет Ризаұ лы, «Алла тағ ала «бiр» деген сө здiң ө те терең мә нi бар. Бұ л туралы Абай: «Ол «бiр» деген сө з Алла тағ ала ғ аламның iшiнде, ғ алам Алла тағ аланың iшiнде», – дейдi. Бұ л бiр қ арағ анда мағ ынасы қ арама-қ арсы, тү сiнiксiз, жұ мбақ ұ ғ ым. Қ арапайым кү нделiктi кө зқ арас бойынша қ арастыратын болсақ, онда егер бiр нә рсе екiншi нә рсенiң iшiнде болатын болса, онда екiншi нә рсенiң бiрiншi нә рсенiң iшiнде болуы мү мкiн емес. Сонда бұ л қ айшылық па? Қ айшылық болмаса оның сырын қ алай тү сiнуге болады? Бұ л рухани болмыстың адамның ақ ылымен тү сiнуге болмайтын бiр кө рiнiсi.

«Алла тағ ала ғ аламның iшiнде, ғ алам Алла тағ аланың iшiнде» деген тү сiнiк Алла тағ аланың екi қ ұ былысын (аспектiсiн) бiлдiредi. Алла тағ ала ғ аламның iшiнде деген ұ ғ ым Оның ғ аламның ә рбiр бө лшегiнiң iшiнде екенiн бiлдiредi. Ал «Ғ алам Алла тағ аланың iшiнде» деген тұ жырым Оның ғ арыштық, ә лемдiк аспектiсiн бiлдiредi.

Алла тағ ала ғ аламның iшiнде деген ұ ғ ымның таза рухани мә нi бар. Сондық тан ақ ылмен тү сiну ө те қ иын. Алла тағ ала ғ аламның ә рбір бө лшегінің ішінде, сонымен бірге ә рбір жан иесінің жү регінде деген ұ ғ ымды тек қ ана барлық ой-ө рісті жү рекке шоғ ырландыру арқ ылы (медитация) жетуге болды. Сонда, кө ң ілін басқ ағ а аудармау ү шін барлық сезімдерін жауып, бү кіл ой-ө рісті тек қ ана жү рекке шоғ ырландырғ анда адам баласы Алла тағ аланың жү ректегі қ ұ былысын (аспектісін) кө руі мү мкін. Енді бұ л арада қ асиеттi жазбаларғ а жү гiнiп, не болмаса сол дең гейді жү регiмен сезiп-тү йсiнген ғ ұ лама сопылардың айтқ андарына қ ұ лақ салып кө релiк.

Ә бу Хамид ә л-Ғ азали ө зiнiң «Дiн туралы сенiмдi жаң ғ ырту» атты ең бегiнде «жү рек» деген сө здiң бiрiншi мағ ынасы оның физиологиялық мә нi екенiн айта келiп, оның екiншi мағ ынасы туралы былай деп жазады:

«Бұ л сө здiң екiншi мағ ынасы – осы тә ндiк жү ректегi Алланың рухани сыйы (Латифа раббанийа руханийа). Бұ л сый тү сiнетiн, бiлетiн жә не адамның iшiндегiсiн бiлетiн, ақ ылшысы, тексерушi, кiналаушы жә не талап етушi; ол тә ндегi жү рекпен байланысқ ан жә не ол байланысты кө птеген адамғ а ақ ылмен тү сiндiру қ иынғ а соғ ады.» Ә л-Ғ азали ә рi қ арай бұ л ұ ғ ымды тү сiндiрмейтiнiн жазады. Себебi оның арғ ы жағ ын ашу ү шiн рухтың қ ұ пиясын жария ету керек, ал оны пайғ амбардың ө зi де жария қ ылмағ ан. Осылай ғ ұ ламаның бұ л сө зiнен Алла тағ аланың жү ректе бiр белгiсi (сыйы) барын, бiрақ оны тү сiнудiң қ андай кү рделi екенiн сезiнемiз.

Ибн Арабидiң «Геммы мудрости» атты ең бегiнен де Алла тағ аланың жү ректе екенiн бiле аламыз. Ол былай деп жазады:

«Алла тағ аланың «Алладан қ орқ ың дар» деген сө зi мынаны бiлдiредi: сiздегi айқ ын нә рсе Алланы қ орғ асын, ал айқ ын емес нә рсе (ал бұ л – сiздiң Аллаң ыз) сiздi қ орғ асын, бұ л арада кiнә лау (зимм) жә не мадақ тау (хамд) бар ғ ой. Кiналауда Оны қ орғ аң дар, ал Ол мадақ тауда сiздi қ орғ асын; осылай iзгi жә не бiлушi болың ыздар». Ә рi қ арай былай деп жазады: «Алланы бiлетiн адамның жү регi Оның шапағ атымен берiлген жә не ол ө те ү лкен, себебi онда Ұ лы Алланың ө зi бар».

Алла тағ ала ә лемнiң ә рбiр атомының iшiнде болса, Ол ө зiнiң шексiз кө п қ асиеттерiмен ә рбiр атомғ а ө зiне тә н тү рлi қ асиеттер бередi. Атомдар бiрiгiп молекула қ ұ райды. Ал олардан тү рлi материалдық денелер қ ұ ралады. Алла тағ ала ә рбiр атомғ а ө зiндiк қ асиеттер бергендiктен, олардан қ ұ ралғ ан денелер де ө зiндiк тү рлi қ асиеттерге ие. Сө йтiп тү рлi қ асиеттерiмен, порымдарымен, кө лемдерiмен ә лемде кө птеген бө лiктер пайда болып, ә лемнiң сан-алуандығ ы туады. Алла тағ ала ә рбiр атомның iшiнде болып, олардың ө згерiстерiн басқ аратын болғ андық тан, ә лемдегi қ ұ былыстардың ө згерiстері де Алла тағ аланың ырқ ында. Алла тағ аланың бү кiл материалдық ә лемдi басқ аратыны осылай дә лелденедi.