Жалпы мағлұматтар. Температура деп дененің қызу дәрежесін сипаттайтын физикалық шаманы айтады

Температура деп дененің қ ызу дә режесін сипаттайтын физикалық шаманы айтады. Жалпы алғ анда барлық технологиялық процестер мен заттың ә ртү рлі қ асиеттері температурағ а тә уелді.

Температураның ұ зындық, масса жә не т.б. физикалық шамалардан айырмашылығ ы, ол экстенсивті (параметрлі) емес, интенсивті (активті) шама болып табылады. Сонда, егер гомогенді денені екі тү рлі бө лікке бө лсек, онда масса тең дей бө лінеді. Интенсивті шама болып табылатын температура мұ ндай аддитивті қ асиетке ие болмайды, яғ ни термикалық тепе-тең дікте орналасқ ан жү йенің кез-келген микроскопикалық бө лігінің температуралары бірдей болады. Сондық тан экстенсивті шамалардың эталондарын қ ұ руғ а ұ қ сас температураның эталондарын қ ұ ру мү мкін емес.

Темпертураны тікелей ө лшеуге жү гінетін дененің физикалық қ асиеттерінің температурасына тә уелділігіне негізделе отырып, тек жанама жолмен ө лшейді. Дененің мұ ндай қ асиеттері термометриялық деп аталады. Оларғ а ұ зындық ты, кө лемді, тығ ыздық ты, термоЭҚ К-ні, электр кедергісін жә не т.б. жатқ ызамыз. Термометриялық қ асиеттермен сипатталатын заттар термометриялық заттар деп аталады. Температураны ө лшеу қ ұ ралдарын термометрлер деп атайды. Термометрді қ ұ ру ү шін температуралық шкала қ ажет.

Температуралық шкала деп температураның ө лшенетін термометриялық қ асиеттердің мә ндерімен нақ ты функционалды санды байланысын айтады. Бұ л байланыста температуралық шкаланы кез-келген термометриялық қ асиетті таң дап алу негізінде қ ұ ру мү мкіндігі беріледі. Сол уақ ытта температураны ө згертумен сызық ты тү рде ө згеретін жә не темпратураны ө лшеудің кең аралығ ындағ ы басқ а факторларғ а тә уелді емес бір де бір термометриялық қ асиет болмайды.

Қ азіргі кезде екі термометриялық шкала қ олданылып келеді: абсолютті термодинамикалық жә не халық аралық тә жірибелік. Термодинамикалық шкаланың санау басы болып абсолютті ноль нү ктесі таң дап алынғ ан, ал жалғ ыз реперлі нү кте ретінде 273, 16 К-ге тең судың ү штік нү ктесі қ абылданғ ан. Дегенмен термодинамикалық шкала газды термометрлердің кө мегімен пайдалану қ иындығ ына байланысты тә жірибеде кең інен қ олданылмайды.

Ө лшеу кезінде ең қ олайлы болып халық аралық тә жірибелік температуралық шкала (ХТТШ) жатады, ол заттың (негізгі реперлі нү ктелер) фазалы тепе-тең дігінде кө рсетілген температуралар қ атарына негізделген. Негізгі реперлі нү ктелер арасындағ ы аралық тың температурасы эталонды аспаптар мен халық аралық тә жірибелі температуралық шкала мә ндері арасындағ ы байланысты орнататын интерполяциялы формуламен анық талады.

Негізгі реперлі нү ктелер –259, 34-тен (судық тепе-тең дігінің ү штік нү ктесі) 1064, 43 (алтынның бекітілу нү ктесі) ⁰С-ғ а дейінгі температура диапазонында орналасқ ан. Температура аралығ ы ХТТШ-да –259, 34-тен 630, 74⁰С-ғ а дейін эталонды платиналы кедергі термометрімен, ал 630, 74-тен 1064, 43⁰С-ғ а дейінгі аралық – эталонды платинародиелі-платинді термобумен кө рсетіледі.

1064, 43 ⁰С-тан жоғ ары температура ХТТШ-да Планканың сә улелену заң дылығ ымен анық талады. ХТТШ бойынша температура t арқ ылы, ал оның сандық мә ндері ⁰С белгісімен беріледі. Абсолютті термодинамикалық температура Т мен халық аралық тә жірибелі шкала t арасында T = t + 273, 15 К қ атынасы болады.

Температура мен ө лшеу ә дістерінің байланысты (контакталы) жә не байланыссыз (контакталы емес) тү рлері болады. Бірінші жағ дайда аспаптың сезімтал элементінің ө лшеу объектісімен сенімді жылу байланысы болу тиіс: мұ нда температураны ө лшеудің жоғ арғ ы шегі қ олданылатын сезімтал элементтердің ыстық қ а беріктігі мен химиялық тө зімділігімен шектелген. Егер аспаптың сезімтал элементінің ө лшеу объектісімен сенімді жылу байланысын жү зеге асыру қ иын болса, байланыссыз ө лшеу ә дә сін пайдаланады.

Термометр деп температураны оның белгілі функциясы болып табылатын сигналғ а тү рлендіру жолымен ө лшеу қ ұ рылғ ысын (аспап) айтамыз.