Стандарттаудың мәні және оның мақсаттары

Стандарттау адамның белгілі саладағ ы ә рекетін жү зеге асыру ретін белгілейді жә не тә жірибедегі ережелерді анық тайды. Стандарттау бойынша жұ мыстардың негізгі тү рі - стандартты ө ң деу жә не бекіту. Стандарт - стандарттау объектіге қ ойылатын талаптарды, ережелерді белгілейтін бекітілген ережелік – техникалық қ ұ жат.

Ол мына тү рде болуы мү мкін:

- орындалуғ а жататын бірқ атар талаптарды жә не ережелер-ді қ ұ райтын қ ұ жат;

- негізгі физикалық бірліктер немесе тұ рақ тылар (констан-талар) тү рінде мысалы, ампер, абсолюттік ноль (Кельвин);

- физикалық салыстыру ү шін қ олданылатын кейбір заттар немесе қ ұ былыстар.

Стандарттар категориялар мен тү рлерге бө лінеді.

Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік стандарты (МС) республиканың барлық аймақ тарында барлық кә сіпорындармен, мекемелермен жә не ұ йымдармен орындалуғ а міндетті.

Салалық стандарт дә л осы саладағ ы кә сіпорындармен жә не мекемелермен орындалуғ а міндетті.

Кә сіпорынның стандарты бұ л кә сіпорынның немесе кә сіп-орын бірлестікке біріктірген кә сіпорын топқ а жататын стандарти-зациялық ережелерді, талаптарды жә не ә дістерді енгізеді.

Стандарттаудың негізгі шешетін негізгі мақ саттары мыналар:

- ө нім мен эксперименттің сапасына қ ойылатын талаптар-ды белгілеу;

- сапа кө рстекіштерінің бірың ғ ай жү йесін белгілеу;

- ө лшеудің бірлігін жә не кү мә нсіздігін қ амтамасыз ету;

- мемлекеттік эталондарды қ ұ ру жә не мү лде жетілдіру немесе басқ а мемлекеттердің эталондарын қ олдану ережелерін ө ң деу;

- физикалық мә ндердің бірліктерін қ олдану;

Физикалық шамалардың тү рлері

Қ оршағ ан ә лемдегі барлық объектілер ө зінің қ асиеттерімен сипатталады. Қ асиет – бұ л философиялық ұ ғ ым, ол объектінің (қ ұ былыстың, процестің) басқ а объектілерден (қ ұ былыстардан, процестерден) айырмашылығ ы мен ортақ тығ ын байланыстырып, оларғ а деген қ атынасын тауып береді.

Қ асиет – бұ л сапалық дә реже. Процестер мен физикалық денелердің ә ртү рлі қ асиеттерін толығ ымен кө рсету ү шін шама деген ұ ғ ым енгізілген.

Шама – бұ л қ андай да бір нә рсенің басқ а қ асиеттері ішінен бө лініп шығ атын жә не толығ ымен қ андай да бір жолмен бағ аланатын қ асиеті болып табылады. Шама ө здігінен берілмейді, ол осы берілген шамада кө рсетілген қ асиеті бар объектінің ішінен орын алады.

Шамалар екі тү рге бө лінеді: нақ ты жә не идеалды болып.

Идеалды шамалар нақ ты ұ ғ ымдардың талдамасы (моделі) болып табылады. Олар ә ртү рлі жолдармен есептеледі.

Нақ ты шамалар физикалық жә не физикалық емес болып екіге бө лінеді. Физикалық шама, жалпы жағ дайда, табиғ и (физика, химия) жә не техника ғ ылымында оқ ытылатын ө зіне тә н қ асиеті бар материалдық объект (процесс, қ ұ былыс) тү рінде анық талуы мү мкін. Физикалық емес шамаларғ а қ оғ амдық (физикалық емес) ғ ылымғ а жататын – философия, социология, экономика жә не т.б. ғ ылымдарғ а тә н шамаларды жатқ ызамыз.

МЕСТ 16263-70 стандарты физикалық шаманы сапасы жағ ынан кө птеген физикалық объектілерге ортақ, ал мө лшері тұ рғ ысынан – олардың ә рбірінің жеке физикалық объектісінің бір қ асиеті ретінде дә лелдейді. Мө лшері тұ рғ ыдан дегенді бір объектінің қ асиеті нақ ты шамада басқ а объектіден жоғ ары немесе тө мен болуы мү мкін деген мағ ынада тү сінеміз. Сонда, физикалық шамалар – бұ л физикалық объектілер мен процестердің ө лшеп алынғ ан қ асиеттері, біз олардың кө мегі арқ ылы сол объектіні оқ ып біле аламыз.

Физикалық шамаларды ө лшенетін жә не бағ аланатын деп бө лген жө н. Ө лшенетін физикалық шамалар бекітілген ө лшем бірлігінің мө лшерлі тү рде анық талғ ан саны тү рінде берілуі мү мкін. Оларды енгізу мен пайдалану мү мкіндігі ө лшенетін ФШ-ның ерекше белгісі болып табылады. Қ андай да бір себептермен ө лшем бірліктерін енгізуге болмайтын физикалық шамалар тек бағ алана алады. Бұ л жағ дайда бағ алану деген ұ ғ ым ретінде бекітілген ережелер бойынша алынғ ан нақ ты сандарды берілген шамағ а қ ою операциясын тү сінеміз. Шамаларды бағ алау шкалалар кө мегімен жү зеге асады. Шаманың шкаласы – бұ л дә л ө лшеу нә тижелері негізінде келісіп алынғ ан мә ндердің реттеліп алынғ ан тізбегі.

Ө лшем бірлігі енгізілмейтін физикалық емес шамалар тек қ ана бағ алана алады. Физикалық емес шамаларды бағ алау теориялық метрология есептеріне жатпайтынын айта кеткен жө н.

Физикалық шамаларды аса талдап білу ү шін оны топтап, олардың жеке топтарының жалпы метрологиялық ерекшеліктерін айқ ындау қ ажет.

Қ ұ былыстың тү рлеріне қ арай ФШ келесі топтарғ а бө лінеді:

· айғ ақ ты; яғ ни заттардың, материалдардың жә не олардан алынғ ан бұ йымдардың физикалық немесе физика–химиялық қ асиеттерін кө рсетеді. Бұ л топқ а масса, тығ ыздық, электр кедергісі, сиымдылық, индуктивтілігі жә не т.б. жатады. Кейде бұ л ФШ-ды пассивті деп те атайды. Оларды ө лшеу ү шін ө лшеу ақ параттарының сигналы қ алыптасатын кө мекші энергия кө зін пайдалану қ ажет. Осыдан пассивті ФШ активті тү рге тү рленеді де, ө лшенеді.

· энергетикалық; яғ ни ө згерту, беру жә не энергияны пайдалану процестерінің энергетикалық сипаттамаларын кө рсететін шамалар. Оларғ а ток, кернеу, қ уат, энергия жатады. Бұ л шамаларды активті деп атайды. Олар ө лшеу ақ параттарының сигналына энергия кө зін қ оспай-ақ тү рлене алады.

· сипаттаушы, процестердің жү руін уақ ыт бойынша сипаттайды. Бұ л топқ а ә ртү рлі тү рдегі спектралды сипаттамалар, корреляциялық функциялар жә не т.б. жатады.

Физикалық процестердің ә ртү рлі топтарына тиістілігіне қ арай ФШ кең істікті-уақ ытша, механикалық, жылулы, электрлі жә не магнитті, акустикалы, жарық ты, физика-химиялық, сә леле-нуді иондаушы, атомды мен ядерлі физикалы болып бө лінеді.

Басқ а шамалардан шартты тә уелсіздігінің дә режесіне қ арай ФШ негізгі (шартты тә уелсіз), туынды (шартты тә уелді) жә не қ осымша шамалар болып бө лінеді. Қ азіргі уақ ытта Ө Ж жү йе-сінде негізгі шамалар ретінде алынғ ан жеті физикалық шамалар қ олданылып келеді, олар: ұ зындық, уақ ыт, масса, температура, электр ток кү ші, жарық кү ші жә не заттың мө лшері. Қ осымша физикалық шамаларғ а жазық жә не денелік бұ рыштар жатады.

Ө лшемділігіне қ арай ФШ ө лшемдік, яғ ни ө лшемділігі бар, жә не ө лшемсіз болып бө лінеді.

Ө лшеу шкалалары

Тә жірибеде денелердің, заттардың жә не қ ұ былыс пен процестердің қ асиеттерін сипаттайтын ә ртү рлі шамаларды ө лшеу қ ажет. Алдың ғ ы тарауда айтып ө ткендей, кейбір қ асиеттер тек сапалы тү рде, басқ алары мө лшерлі тү рде кө рсетіледі. Кез-келген қ асиеттің ә ртү рлі тү рде кө рсетілуі (мө лшерлі жә не сапалы) элементтері реттеліп алынғ ан сандар кө пмү шесін қ ұ райды немесе жалпы жағ дайда шартты белгілері осы қ асиеттердің ө лшеу шкалаларын қ ұ райды. Кө птеген қ асиеттердің ө лшеу шкалалары ФШ-ның шкаласы болып табылады. Физикалық шаманың шкаласы – бұ л дә л ө лшеу нә тижелері негізінде келісіп алынғ ан физикалық шамалардың мә ндерінің реттелген тізбегі.