Мазмұны

1. Шетелдік қ ызметке таза нвестиция. Ақ шалай баптар. Кейінгі есепті мерзімдерге есеп беру. Бағ амдық айырмашылық тарды тану. Функционалды валютаны ауыстыру

Валюталық операциялар тү сінігінің мазмұ ны мен мә нін толық ашу ү шін негiзгi терминдерге анық тама беру қ ажет. Соның iшiнде негiзгiсi шетел валютасы.

Субъект шетелдік операцияларды екі тә сілмен жү ргізе алады. Ол операцияларды шетелдік валютада жү ргізе алады немесе қ ызметті шетелде жү зеге асыра алады. Бұ дан басқ а, субъект ө зініқ қ аржылық есептерін шетелдік валютада ұ сынуы мү мкін. Осы бө лім субъектініқ қ аржылық есептерінде шетелдік валютадағ ы операцияларды жә не шетелдік қ ызмет шеқ берінде жү зеге асырылатын операцияларды кө рсету тә сіліне, қ аржылық есептерді ұ сынылғ ан валютағ а ауыстыру тә сіліне нұ сқ ама береді. Шетелдік валютада кө рсетілген қ аржы аспаптарын есепке алу жә не шетелдік валютадағ ы баптарды хеджирлеу операцияларын есепке алу осы Стандарттық 11-бө лімінде қ аралады.

Шетелдік валютада бастапқ ы тану кезінде субъект шетелдік валютадағ ы сомағ а операция кү ніндегі функционалдық валюта мен шетелдік валюта арасындағ ы спот-бағ амды қ олдану жолымен операцияны ескеруге тиіс.

Операция кү ні - операция осы Стандартқ а сә йкес тану ө лшемдерін алғ аш рет қ анағ аттандыратын кү н. Практикалық тұ рғ ыдан негізге ала отырып, операция кү ніндегі іс жү зіндегі бағ амнық жуық мә ні болып табылатын бағ ам жиі қ олданылады, мысалы, бір аптадағ ы немесе бір айдағ ы орташа бағ ам осы кезеқ ішінде жасалғ ан ә рбір шетелдік валютадағ ы барлық операциялар ү шін пайдаланылуы мү мкін. Алайда валюта айырбастау бағ амынық едә уір ауытқ уы кезінде кезеқ ү шін орташа бағ амды пайдалануғ а жол берілмейді.

Шетелдік қ ызметке алынатын инвестициялардың таза сомасы- Субъектіде шетелдік қ ызметтен алуғ а немесе тө ленуге тиіс монетарлық бап болуы мү мкін. Таяу болашақ та ол бойынша тү пкі есеп айырысу жоспарланбайтын немесе ық тималдығ ы тө мен бап, шындығ ында, субъектініқ осы шетелдік қ ызметке инвестициясынық таза сомасынық бір бө лігі болып табылады жә не осы Осындай монетарлық баптар ұ зақ мерзімді дебиторлық берешекті немесе қ арыздарды қ амтуы мү мкін. Олар сауда дебиторлық берешегін немесе сауда кредиторлық берешегін қ амтымайды.

Шетелдік валюта бағ амынық ө згеруі- Субъект шетелдік валютанық бағ амы ө згерген жағ дайда осы ө згерістіқ кү нінен бастап аудару рә сімдерін қ олдану қ ажет Субъектініқ функционалдық валютасы субъектіге жататын негіз қ ұ раушы операцияларды, оқ иғ алар мен жағ дайларды кө рсетеді. Тиісінше, функционалдық валюта белгіленгеннен кейін ол осы негіз қ ұ раушы операцияларды, оқ иғ алар мен жағ дайлардық ө згеруі шартымен ғ ана ө згертілуі мү мкін. Мысалы, негізінен, тауарлар мен қ ызметтердіқ сату бағ асына ә сер ететін валютанық ө згеруі субъектініқ функционалдық валютасынық ө згеруіне ә келуі мү мкін.

Шетелдік валюта бағ амынық ө згеру ә сері перспективалы тү рде ескеріледі. Басқ а сө збен айтқ анда, субъект ө згерген кү нгі валютанық айырбас бағ амын пайдалана отырып, барлық баптарды жақ а функционалдық валютағ а ауыстырады. Алынғ ан, осылайша монетарлық баптардық ауыстырылғ ан сомасы олардық тарихи қ ұ ны ретінде қ аралады.

Практикалық тұ рғ ыдан алғ анда, субъект операция кү нгі валютанық айырбас бағ амдарына шамамен теқ бағ амдарды, мысалы, кірістер мен шығ ыстардық баптарын ауыстыру ү шін кезеқ ү шін орташа бағ амды пайдалануы мү мкін. Алайда валютанық айырбас бағ амдарында едә уір ауытқ улар болғ ан кезде кезеқ ү шін орташа бағ амды пайдалануғ а жол берілмейді. Бағ амдық айырмалар мыналардық нә тижесінде туындайды:
1) кірістер мен шығ ыстарды операция кү нгі валютанық айырбас бағ амдары бойынша, ал активтер мен міндеттемелерді жабу бағ амы бойынша ауыстыру. Осындай бағ амдық айырмалар пайданық немесе залалдық қ ұ рамында танылғ ан кірістер мен шығ ыстардық баптары бойынша да, капиталда тікелей танылатын баптар бойынша да туындайды;
2) алдық ғ ы жабу бағ амынан айырмашылығ ы

Бағ амдық айырмалар шоғ ырландырылғ ан шетелдік қ ызметке жататын, бірақ толық меншікте емес болса, ауыстырудан туындайтын жә не азшылық ү лесіне жататын жинақ талғ ан бағ амдық айырмалар азшылық ү лесіне жатады жә не шоғ ырландырылғ ан баланста онық бір бө лігі ретінде танылады.

Функционалдық валютасы гиперинфляциялық экономика болып табылмайтын субъект қ ызметтіқ нә тижелері мен қ аржылық жағ дайды ХҚ ЕС ІАS " Валюталардық айырбас бағ амы ө згеруініқ ә сері" 21-ге сә йкес басқ а есептілік валютасына ауыстыруғ а тиіс. шетелдiк валютамен жасалғ ан операциялар болып, субъект шетелдік вавалютағ а мү лiк сатып алатын немесе сататын шетелдiк волютамен кредиттер алатын не болмаса беретiн, шетелдiк волютағ а активтердi ауыстырып, активтерде сататын мә мiлелер

табылады. Валютамен операциялар бойынша бухгалтерлiк есептегi жазбалар атқ арылғ ан операциялар кезiндегi нарық тық бағ ам бойышша саналғ ан, Қ азақ стан Республикасының валютасымен шоттарда кө рсетуі тиіс.

Бағ амдық айырмалар нарық тық бағ амдардың шаруашылық операциясын жасау мен есеп айырысу кезi арасындағ ы, яғ ни дебиторлық немесе кредиторлық берешектi толық немесе жарым-жартылай ө теу кезең iнде болғ ан ө згерiстердiң нә тижесiнде пайда болады. Бағ амдық айырмалар мынандай жағ дайда пайда болады:

а) импортық операцияларда ұ лттық волютадағ ы тауардың мә мiлелiк қ ұ ны баламасының шот-фактурада (инвойсте) кө рсетiлген уақ ытты, ақ шалaй қ аражатты, оны бағ алауғ а дейiнгi немесе жабдық таушылар мен мердiгерлермен есеп айырысу бойынша пайда болғ ан дебиторлық немесе кредиторлық берешектi кеміту жолыменен аудару ай-кү нi, жылы арасында.

Мысалы:

Кә сіпорын есеп қ ұ жaттapын жазғ ан кү нiндегi 1 долларғ а 123, 5 тең ге нарық 6ағ амы бойынша 2000 долл. материал сатып алды.

Материалдарды кіріске алғ анда мынандай бухгалтерлiк жазбалар жасау қ ажет:

«Материалдар» шот дебетi

«Тө ленуге тиiстi шоттар» шот кредитi 257000 тең ге (2000 долл.·123, 5).

I нұ сқ a:

Тө лем 1 долл. 124, 2 тең ге болғ ан доллар бағ амы кезiнде 20 куннен соң жасалды.

«Тө ленуге тиiстi шоттар» шот дебетi

«Ел iшіндегi валюталық шоттағ ы ақ ша» шот кредитi 248400 тең ге (2000 долл. ·124, 2).

Tepic бағ амдық айырма пайда болды (шетелдiк жабдық таушы алдындағ ы кредиторлық берешек 257 000 тең ге, бағ ам ө згеруi салдарынан 248 400 тең ге нақ тылай тө ленедi), бұ л бухгалтерлiк жазбада былайша кө рсетiледi:

«Бағ ам айырмасы бойыша шығ ындар» шот дебетi

«Тө ленуге тиicтi шоттар» шот кредитi 1400 тең ге (248 400-257 000= 8600)

II нұ сқ a:

Егер тө лем кү нiнде доллар бағ амы 1 долл. 123 тең ге болса.

«Тө ленугетиicтiшоттар» шот дебетi

«Ел iшiндегi валюталық шоттағ ы ақ ша» шот кредитi 246 000 тең ге (2000 долл. *123).

Бағ амдық айырма оң (шетелдiк жабдық таушы aлдындaғ ы кредиторлық берешек 257000 тең ге бағ ам ө згеруi салдарынан 246 000 тең ге нақ тылай тө ленедi) бухгалтерлiк жазбада былайша кө рсетiледi:

«Тө ленуге тиiстi шоттар» шот дебетi

«Бағ амдар айырмашылығ ынан алынатын кipic» шот кредитi 11000 тең ге (257 000 - 246000 = 11000).

ә) экспорт операциялары бойынша ө ткiзiлген уақ ытымен ұ лттық валютадағ ы келiсiм-шарттық қ ұ н баламасы мен ақ шалай қ аражаттың тү суi арасында:

Мысалы:

Шетелдiк сатып алушығ а 5000 долл. ө нім 1 долларга 123, 5 тең ге бағ амы бойынша

есептiк-ақ шалай қ ұ жаттар жазу уақ ытымен.

Тауар қ ұ ны 765 500 тең ге.

Ө німнің ө зiндiк қ ұ ны 405 000 тең ге.

Тиелген ө німнің нақ ты ө зiндiк қ ұ нынa.

«Сатылғ ан дайын ө німнің ө зіндік қ ұ ны» шот дебетi

«Дайын ө нiм» шот кредитi 405 000 тең ге.

Тиелген ө німнің келiсiм-шарттық қ ұ нымен жабдық таушығ а шот қ ойылды:

«Алуғ а арналғ ан есептеулер» шот дебетi

«Дайын ө нiмдi сатудан алынатын кipic» шот кредитi 617500 (5 000 долл.·123, 5).

І нұ сқ а:

Тө лем 15 кү ннен соң атқ арылды. Валюталық шотҚ а қ аражатты қ осып есептелген кү нi 1 долл. бағ амы 123, 7 тең ге қ ұ рады.

«Ел iшiндегi валюталық шоттағ ы aқ шa» шот дебетi

«Алуғ а арналғ ан есептеулер» шот кредитi 618500 (5000 долл.·123, 7).

Оң бағ ымдық айырма пайда болды (шетелдiк сатып алушының дебиторлық берешегi 617500, бағ ам ө згеруi салдарынан ұ йымның шотына 618500 нақ тылай тү стi):

«Алуғ а арналғ ан есептеулер» шот дебетi

«Бағ амдар айырмашылы­ғ ынан алынатын кipic» шоты кредитi 1000 (617500 -618500).

ІІ нұ сқ а:

Егер доллар бағ амы тү ссе жә не валюталық шотқ а қ аражат қ осып есептелген кү ні 1 долл. бағ ам 123, 2 тең генi қ ұ paды.

«Ел iшiндегi валюталық шоттағ ы aқ шa» шот дебетi

«Алуғ а арналғ ан есептеулер» шот кредитi 616 000 (5000 долл.·123, 2)., валютаны шекарадан кiргiзу жә не шығ ару туралы операцияларды жоюғ а тырысады.

Функционалды валютадан ерекшеленетін ұ сыну валютасын қ олдану. Ұ сынылатын валютағ а қ айта есептеу. Шетелдік қ ызмет жө ніндегі қ аржылық есептілікті қ айта есептеу.

Ә рбiр егемендi мемлекетте заң ды тө лем туралы ретiнде сол елдiң ұ лттық валютасы қ олданылады. Сондық тан сыртқ ы сауда, қ ызмет, несие, инвестиция, мемлекетаралық тө лемдер бойынша есеп айырысудың қ ажеттi жағ дайы тө леушi немесе сатып алушылар шетел валютасын сатып алу немесе сату нысанында бiр валютаны басқ а валютағ а айырбастау болып табылады. 21 Қ EXC сә йкес валюталық операция - бұ л шетел валютасында деноминацияланатын немесе ондағ ы есепті талап eтeтін операция.

Осындай айырбастарды жү ргiзу ү шiн валюталық нарық қ ызмет етедi, яғ ни сұ раныс пен ұ сыныс нә тижесiнде қ алыптасатын бағ ам арқ ылы шетел валютасын ұ лттық валютағ а айырбастау немесе сату жү зеге асырудың ресми орталық тары.

Институционалдық кө зқ арас тұ рғ ысынан валюталық нарық ­бұ л банктердiң, брокерлiк фирмалардың, корпорациялардың, ә cipece ұ лт аралық корпорациялардың (Ұ АТ) жиынтығ ы. Банктер банк­аралық нарық та жә не тауарлы-ө неркә сiп клиентурасында 85-95% валюталық мә мiлелер жасайды.

Функционалдық валютадан айырмашылығ ы бар ұ сынатын валютанық пайдаланылуы - Егер есептілік валютасынық субъектініқ функционалдық валютасынан айырмашылығ ы болса, онда ол ө з қ ызметініқ нә тижелерін жә не қ аржылық жағ дайын есептілік валютасына ауыстыруғ а тиіс. Мысалы, егер топ ә р тү рлі функционалдық валюталары бар жекелеген ұ йымдарды қ амтитын болса, онда ә рбір ұ йымнық қ ызметініқ нә тижелері жә не қ аржылық жағ дайы шоғ ырландырылғ ан қ аржылық есептерді ұ сыну ү шін жалпы валютада кө рсетіледі.

Функционалдық валютасы гиперинфляциялық экономика болып табылмайтын субъект мынадай рә сімдерді пайдалана отырып, қ ызметтіқ нә тижелері мен қ аржылық жағ дайын басқ а есептілік валютасына ауыстыра алады:

1) ә рбір ұ сынылғ ан баланстағ ы актив пен міндеттемелер (яғ ни салыстырма соманы қ оса алғ анда) тиісті баланс кү ні жабу бағ амы бойынша ауыстырылуғ а тиіс;
2) пайда мен залал туралы ә рбір есептегі кірістер мен шығ ыстар (яғ ни салыстырма соманы қ оса алғ анда) операцияларды жасау кү нгі валютанық айырбас бағ амдары бойынша ауыстырылуғ а тиіс;

3) барлық туындайтын бағ амдық айырмалар капиталдық жеке компоненті ретінде танылуғ а тиіс.

Шетелдік қ ызметті инвестор ұ сынатын валютағ а ауыстыру-Шетелдік қ ызметтіқ қ ызмет нә тижелері мен қ аржылық жағ дайын есеп беріп отырғ ан субъектініқ қ ызметініқ нә тижелері мен қ аржылық жағ дайына қ осу еншілес кә сіпорыннық топішілік қ алдық тарын жә не топішілік операцияларын алып тастау ретінде шоғ ырландырудық қ арапайым рә сімдеріне сә йкес орындалуғ а тиіс. Алайда қ ысқ а мерзімді сондай-ақ ұ зақ мерзімді топішілік монетарлық актив (немесе міндеттеме) шоғ ырландырылғ ан қ аржылық есептердегі валютанық айырбас бағ амы ауытқ уларынық ә серін кө рсетпестен, тиісті топішілік міндеттемеге (немесе активке) қ арсы есепке алына алмайды. Бұ л монетарлық бап бір валютаны екіншісіне ауыстыру жө ніндегі міндеттемені білдіретінімен жә не есеп беріп отырғ ан субъектіні валютанық айырбас бағ амынық ауытқ уы нә тижесінде кірістіқ немесе залалдық туындау тә уекеліне ұ шырататынымен тү сіндіріледі. Тиісінше, есеп беріп отырғ ан субъектініқ шоғ ырландырылғ ан қ аржылық есептеріндегі осындай бағ амдық айырма ә лі де пайданық немесе залалдық қ ұ рамында танылады.

Ақ паратты ашу-функционалдық валютағ а сілтемелер топ жағ дайында бас ұ йымнық функционалдық валютасына жатады.

Субъект мынаны ашуғ а тиіс:

1) пайданық немесе залалдық қ ұ рамында ә діл қ ұ н бойынша ө лшенген қ аржылық аспаптар бойынша туындайтындарды қ оспағ анда, пайданық немесе залалдық қ ұ рамында танылғ ан бағ амдық айырмалар сомасын;

2) капиталдық жеке компонентінде жіктелетін таза бағ амдық айырмаларды жә не кезеқ ніқ басы мен соқ ындағ ы осы бағ амдық айырмалардық сомасын мұ қ ият тексеруді.

Субъект қ аржылық есептер ұ сынылатын валюта туралы ақ паратты ашуғ а тиіс. Егер есептілік валютасынық функционалдық валютадан айырмашылығ ы болса, субъект осы фактіні функционалдық валюта туралы ақ паратты аша отырып кө рсетуі қ ажет.

Есеп беріп отырғ ан субъектініқ немесе субъектініқ едә уір шетелдік қ ызметініқ функционалдық валютасы ө згерген жағ дайда осы фактіні жә не функционалдық валютанық ө згеру себебін ашу қ ажет.