Лыбритания

1980-1990 жылдары Батыста қ оғ амның санасында мү гедектіктің табиғ атын тү сінуде ө згерістер болады, яғ ни мү гедектердің экономикалық жә не ә леуметтік интеграциясын толық қ амтуғ а қ ажет болатын тә сілдер, шаралар мен қ ызметтер қ айта қ арастырылды. Бұ л ө згерістердің арасында мү гедектердің ө здері басқ аратын жә не қ адағ алайтын ү йымдар санының ө суі. Алғ ашы рет білім беру жү йесіне «білім алудағ ы ерекше қ ажеттіліктер» тү сінігі арнайы комитеттің баяндамасында 1978 жылы қ олданылғ ан. Мұ нда оқ ушылардың ерекше қ ажеттіліктерін анық таудың жолдары ұ сынылғ ан, аталғ ан ерекше қ ажеттіліктерді қ амту жауапкершілігі жергілікті білім беру басқ армасына жү ктелген жә не де мектеп қ осымша кө мек арқ ылы қ амти алатындығ ы анық талғ ан. Аталғ ан идеялар 1981 жылы қ ұ растырылып, қ абылданғ ан білім алуда ерекше қ ажеттіліктері бар тұ лғ алар мен мү гедектігі бар тұ лғ аларғ а білім беру британдық заң ның негізі болды.

Ұ лыбританияда 1981 жылы білім беру туралы Акттың қ абылдануы негізінде жергілікті басқ ару ұ йымдары арнайы мектептерді жапты, мү мкіндігі шектеулі балалардың барлығ ын жалпығ а білім беру мектептеріне интеграциялау басталды. 1981 жылдан бастап мемлекеттік саясат интеграцияғ а бағ ытталды. Білім алудағ ы ерекше қ ажеттіліктер мамандар топтарымен анық тала бастады: педагогтармен, психологтармен, ә леуметтік қ ызметкерлермен. Мұ ндай анық тау жұ мысы балағ а формальды емес қ арауғ а жә не реабилитациялау шаралар жү йесін баланың ө мір сү ру жағ дайымен, қ оршағ ан ортасымен сә йкестендіруге мү мкіндік береді. Сондық тан білім беру саласындағ ы бұ л заң білім беру жү йесін мү гедектікті тү сіндіруде медициналық модельден (реабилитациялау шараларын ауыру типі бойынша анық тау) ә леуметтік модельге кө шірді.

Білім алудағ ы ерекше қ ажеттіліктерді формальды анық тау мен бағ алау механизмдері мен шараларын ә рі қ арай дамыту арнайы қ ұ жатта орын тапты – «Тә жірибе кодексі» (1994ж). Кодекс заң намалық талап болып табылмайды, бірақ білім алудағ ы ерекше қ ажеттіліктерді қ амту аймағ ында заң намаларды іске асыруғ а жауапты мектептер, жергілікті білім беру басқ армалары, білім беру қ ызметтері мен агенттіктері оны міндетті тү рде орындаулары талап етіледі. Білім алудағ ы ерекше қ ажеттіліктер аймағ ында заң намалардың орындалуын қ амту ү шін арнайы тә уелсіз соттар қ ұ рылғ ан. Олар ата-аналар мен жергілікті білім беру басқ армалары арасындағ ы білім алудағ ы ерекше қ ажеттіліктердің анық талуы мен мазмұ ны немесе баланы оқ ыту орнын таң даумен келіспеуге жә не т.б. байланысты қ ақ тығ ыстық мә селелерді қ арастырғ ан.

Британияда 2001 жылы қ абылданғ ан мү гедектігі жә не білім алудағ ы ерекше қ ажеттіліктері бар тұ лғ аларғ а білім беру туралы заң инклюзивті білім беру идеялары мен тә жірибесінің логикалық жалғ астырылуы болды. Заң білім алуда ерекше қ ажеттіліктері бар балалардың жалпы мектепте білім алуғ а қ ұ қ ық тарының қ амтылуын кү шейтті, жергілікті білім беру басқ армаларының ата-аналармен байланыстарын орнатуда жаң а міндеттерді енгізді. Заң арнайы соттарда істердің қ арастырылу уақ ытын реттеді, тә жірибенің жаң а Кодексін енгізді: мұ нда алдың ғ ы Кодекстің ережелері жеке оқ у жоспарларымен жұ мыс жү ргізу ережелерімен толық тырылып, ата-аналар мен балалардың білім алудағ ы ерекше қ ажеттіліктерін қ амту шешімдерін қ абылдауғ а қ атысуы анық талғ ан.

Тә жірибе Кодексіне енгізілген маң ызды ө згерістер 16 жастан асқ ан балалармен жү ргізілетін жұ мысқ а, білім алудағ ы ерекше қ ажеттіліктерді анық тау инструментарийін қ абылдаумен байланысты. Британдық заң нама мен оны толық тыратын қ ұ жаттар пакеті арқ ылы ерекше қ ажеттіліктері бар баланы оқ ыту орнын қ алай таң далатыны жайлы шешім қ абылданады, ата-аналардың таң даулары бұ л шешімді қ абылдауда қ андай маң ызғ а ие екендігі, қ осымша қ олдау кө рсетілуі қ алай іске асырылатыны жә не оқ у нә тижелерінің бағ алауы қ алай жү ргізілетіні анық талады.

Қ айталауғ а қ ажетті мысалдардың бірі болып Ұ лыбританияда іске асырылғ ан интеграцияның керемет моделі - мамандардың барлық баламен 9 айлық кезінен жү йелі сабақ тар жү ргізе бастауы, мұ нда мамандар нақ ты диагноз қ оюғ а бағ ытталмайды, олар балалардың бар мү мкіндіктерін максималды дамытуғ а тырысады. Мектепке дейінгі жә не бастауыш мектеп жасында интеграция ө те кө лемді, бірақ бұ л оқ ыту жү йесінің ерекше бағ ыттылығ ымен тү сіндіріледі. 5-11 жас аралығ ы даярлық мектеп кезең іне сай келеді. Бұ л кезең дегі оқ ытудың мазмұ ны мен ә дістері біздің мектепке дейінгі білім беруге ө те ұ қ сайды. Орта жә не жоғ ары мектепте интеграциялау бағ ыты ө згереді. Сыныпта басқ а балалармен бірге оқ умен қ атар ә р «интеграцияланғ ан баланың» ө зінің мұ ғ алімі бар, оның мү мкіндіктері мен оқ у жылдамдығ ын ескерумен қ ұ растырылғ ан жеке бағ дарламасы бар. «Ерекше баланың» даму перспективалары жоспарланады, бұ л процеске педагогтар, ә діскер, тьютор жә не ата-аналар қ осылады (оларғ а баланың ә рі қ арай ә леуметтену мү мкіндіктері туралы мә ліметтер беріліп тұ рады). Айта кету қ ажет, инклюзивті білім беру бойынша Ұ лыбританияның заң намасы арнайы білім беру жү йесін жү йе ретінде жоюды қ арастырмайды жә не де ө з талаптарында тотальды мінезді танытпайды. Ғ алымдардың бақ ылаулары бойынша мү мкіндігі шектеулі балаларғ а қ атысты ә лемдік те, ағ ылшындық та саясат қ азіргі уақ ытта «жылдам ө згерістер» кезең інен ө туде. Англия инклюзивті білім беру теориясы мен тә жірибесіне қ атысты ұ зақ ә рі қ иын жолды ө тті жә не ө туді жалғ астыруда. Мемлекетте бұ л аймақ тағ ы саясатты анық тайтын жә не тә жірибені реттейтін кө птеген заң намалық акттар мен басқ а да қ ұ жаттар қ абылданғ ан, ә рі жұ мыс жасайды. Қ азіргі уақ ытта бұ л саясаттың ортасында 2004 жылы білім беру министрлігі қ ұ растырғ ан «Ә р бала маң ызды» (ЕСМ) атты қ ұ жат. Бұ л бағ дарлама 2020 жылғ а баллар арасында кедейлікті жоюғ а жә не ә р балағ а ө з мү мкіндіктерін толық ашуғ а мү мкіндік беретін алдын-алу мен ерте кө мек беру шараларына бағ ытталғ ан. Оның назары «ә леуметтік эксклюзияғ а» қ арсы кү реске аударылғ ан. Бұ л бағ дарламаның барлық балалар ү шін 5 нә тижелері маң ызды болып табылуы тиіс:

- денсаулық;

- қ ауіпсіздік;

- ө зін-ө зі ө зектілендіру (самоактуализация);

- жекетұ лғ алық мү мкіндіктерін іске асыру;

- қ оғ амның пайдалы мү шесі бола алуы жә не экономикалық тә уелсіздік.

Кейде ЕСМ қ ұ жатын «Бірде бір бала заң нан тыс қ алмайды» (NCLB) американдық актпен салыстырады. Бірақ олар арасында айтарлық тай айырмашылық бар: NCLB білім беру стандарттарын орындауғ а бағ ытталғ ан, ал ЕСМ – балаларғ а тұ тастай қ арау бағ ытына негізделеді. Англияда ЕСМ мен келген мү мкіндігі шектеулі балаларғ а қ атысты саясаттағ ы ө згерістерді қ амқ орлық ұ йымдары, ата-аналар бірлестіктері мен мамандар жағ ымды қ абылдайды. Соғ ан қ арамастан ғ алымдар ЕСМ-ді ө зін-ө зі ө зектілендіру мен ө зінің жекетұ лғ алық мү мкіндігін іске асыру, экономикалық тә уелсіздік пен қ оғ ам ө міріне пайдалы ү лес қ осу кө рсеткіштерін бірлестіргендігі ү шін сынайды. Сонымен қ атар, даму процесін стандарттау, оны бағ алауда аталғ ан теорияларда ұ сынылғ ан кезең дердің ә мбебап реттілігі бә рі-бір «қ алыптылық» пен «ауытқ ушылық» (аномальділік) идеясына ә келеді. Бұ л доминанта, олардың ойынша ә лдеқ айда кең ә леуметтік-мә дени жә не экономикалық фокторларды ескермейді.