Осудағы шетелдік тәжірибе

20-шы ғ асырдың 60-шы жылдарында кейбір Еуропа жә не Америка мемлекеттерінде қ оғ амдық ө мірді кө птеген аймақ тарында мү гедектігі бар адамдардың қ ұ қ ық тарының бұ зылу мә селесі белсенді талқ ылана бастады. Сол кезде білім беру саласында мә селені шешудің екі негізгі жолдары анық талды: бірінші жолмен АҚ Ш, басқ асымен - Еуропа мемлекеттері жү рді. Ә лемнің бірқ атар мемлекеттерінде шамамен, 1970 жылдардан бастап, мү гедектердің білім алу мү мкіндіктерін кең ейтуге қ атысты нормативтік акттардың пакеті қ ұ растырылып, енгізілуі басталды.

АҚ Ш пен Еуропаның білім беру саясатында бірнеше бағ ыттар ө з бастауын алды: мектептердің десегрегациясы, білім алудың қ олжетімділігін кең ейту, интеграция, мейнстриминг, инклюзивті білім беру. Ұ лыбританияда ә леуметтік жаң алық (social invention)туралы айтылды. Мейнстриминг стратегиясында мү гедектігі бар оқ ушылар ө з қ ұ рдастарымен мерекелер, тү рлі бос уақ ытты ұ йымдастыру бағ дарламаларында қ арым-қ атынасқ а тү седі, ал егер олар жалпығ а білім беру мектебінің сыныптарына қ осылғ ан болса да, бұ л іс-шаралар білім беру мақ саттарын орындау ү шін емес, балалардың ә леуметтік байланыстарын арттыруғ а бағ ытталады.

Интеграция дегеніміз - жалпы ө згеріссіз қ алатын, білім беру жү йесімен психикалық жә не физикалық бұ зылыстары бар балалардың қ ажеттіліктерін сә йкестендіру: жалпығ а білім беру мектептері мү гедек балаларғ а бейімделмеген (мү гедектігі бар балалар жалпығ а білім беру мектебіне баруда міндетті тү рде басқ а балалар оқ итын сыныптарда оқ ымайды). «Интеграция» терминімен психофизикалық дамуында ерекшеліктері бар балаларды жалпығ а білім беру мектептеріне таң дап орналастырылуы белгіленеді. Бұ л бағ ытты қ олдаушылардың ойынша, оқ ушы жалпығ а білім беру мектебінде оқ у мү мкіндігіне ө зі қ ол жеткізуі керек, оның бағ дарламасын мең гере алатынын кө рсетуі тиіс. Арнайы білім беру жү йесі жалпы ө згеріссіз қ алады. Сонымен, білім берудің ү ш моделі қ атар іске асырылады: жалпы, арнайы жә не интеграцияланғ ан. Дамуында ауытқ ушылық тары бар балаларғ а дә стү рлі тү рлі қ ызметтер де кө рсетіледі: олар жалпығ а білім беру мектебіне барады, бірақ басқ а балалармен біріккен оқ у процесіне қ осылмай, арнайы сыныптарда оқ иды, яғ ни жартылай интеграция процесі орын алады.

«Инклюзивті білім беру» термині терең процестерді мінездемейді: бала қ алыпты мектепке баруғ а қ ұ қ ылы, бірақ ол ү шін қ ажетті бейімделген білім беру ортасы қ ұ рылады жә не қ олдау кө рсету қ ызметтері кө рсетіледі.

Инклюзивті білім беру - келесідей тү сіндірілетін заманауи термин: барлық балалардың қ ажеттіліктеріне жауап беретін, мектептер мен оқ у бө лмелерін қ айта қ ұ растыру жә не қ айта жабдық тау. Инклюзивті білім беру дегеніміз - тү рлі мү мкіндіктері бар балаларды мектеп ө мірінің барлық аспекттеріне толық қ осу. Толық қ осу дегеніміз - даму бұ зылысының тү ріне, ақ аулығ ына жә не мінезіне қ арамастан барлық балалардың жалпығ а білім беру сыныбында оқ у, қ ажет болғ анда қ осымша қ ызметтер алып, қ алыпты қ ұ рдастарымен бірге оқ удан пайда алуы. Бұ л жағ дай, барлық балалардың қ ажеттіліктерін бағ алау мен тү рліліктерді сыйластық пен қ абылдау ү шін, мектептік кең істікті бейімдеуді талап етеді. Инклюзивті білім беруде тү рлі мү мкіндіктері бар балаларғ а арнайы кө мек пен сабақ тарда немесе сыныптан тыс оқ уда қ олдау керек емес дегеннің белгісі емес, мұ ның барлығ ы тү рлі нұ сқ алардың кө ріністері, жә не де жиі сыныптағ ы барлық балаларғ а қ ажет болады.

Барлық батыс мемлекеттерінде мү мкіндігі шектеулі оқ ушыларғ а қ олдау жасаудың ө зіндік тә жірибесі бар. Яғ ни, ә р мемлекеттің мү мкіндігі шектеулі балаларды педагогикалық қ олдау мен кө мек берудің ө зіндік моделі бар. Кө бінде мектептен тыс ресурстық орталық тар немесе жергілікті қ олдау кө рсету қ ызметтері қ ұ рылғ ан, олар «арнайы мұ ғ алімді» білім беру мекемесіне немесе білім алуда ерекше қ ажеттіліктері бар бала оқ итын, сыныптың педагогына кө мек беруге жібереді. Ғ алымдардың зерттеулері (В.В.Коркунов, Н.Н.Малофеев, Н.М.Назарова жә не т.б.) дә лелдеген, мү мкіндігі шектеулі балаларды жалпығ а білім беру жү йесіне қ осу, ә леуметтік-мә дени жағ дайларды жә не басшылардың саясатын ескерумен, ә лемнің тү рлі мемлекеттерінде біртіндеп іске асырылғ ан. Ә рбір мемлекетте интеграцияның ө зіндік модельдері іске асырылады, яғ ни бұ л ә мбебап интегративті білім беру модельдерін қ ұ ру мү мкін еместігінің дә лелі. Бірақ кез-келген мемлекетте интеграциялық білім беруді нә тижелі іске асырудың бірқ атар алғ ышарттары бар. Оларғ а жатқ ызылады:

- жеке тұ лғ аның қ ұ қ ық тары қ орғ алатын демократиялық қ ұ рылымды қ оғ ам;

- білім беру процесінің жартылай қ амтылуы;

- кең кө лемді арнайы білім беру қ ызметтердің жә не жалпығ а білім беру мектептің, бала бақ шаның қ ұ рылымында мү мкіндігі шектеулі балалардың ө мірлік іс-ә рекетін қ амтитын ерекше жағ дайлардың болуы;

- интеграциялық процестердің жайлы ө туі, жалпығ а білім беру мен арнайы білім беру жү йелері ұ сынатын білім беру мен тү зету қ ызметтерін таң дау мү мкіндігі;

- қ оғ амның мү мкіндігі шектеулі адамдармен ө зара байланысқ а тү суге дайындығ ы.

Ғ алымдардың қ азіргі таң дағ ы зерттеулері бойынша инклюзивті білім беру тә жірибесін қ амту аймағ ында ең жетілген заң намалар келесі мемлекеттерде қ абылданғ ан: Канада, Кипр, Дания, Исландия, Индия, Мальта, Нидерланды, Норвегия, ЮАР, Испания, Швеция, Уганда, АҚ Ш жә не Ұ лыбритания. Италияда біріктіріп білім беруді заң намалар 1970-ші жылдардан бастап қ олдайды. Сонымен қ атар, ең жылдам жә не тү бегейлі ө згерістер ә лемнің бірнеше ең кедей мемлекеттерінде бақ ыланады: Угандада, Лесотода, Вьетнамда, Лоюста, Иорданияда, Палестинада, Мароккода, Мысырда жә не Иеменде. Бұ л динамика, кө біне аталғ ан мемлекеттерде, ЮНЕСКО бағ дарламаларының нә тижелі іске асырылуымен тү сіндіріледі.

Кейбір мемлекеттерде инклюзивті білім берудің келесі бағ ыттылығ ы басым – бала білімді жалпығ а білім беру мектебінде алады (Ұ лыбритания, Италия, Канада, АҚ Ш, Норвегия, Австралия), басқ аларында интеграцияның келесі бағ ыты басым - бала білімді жалпығ а білім беру мектептің арнайы тү зету сыныптарында немесе арнайы мектепте білім алады, бірақ сыныптан тыс уақ ытты қ алыпты балалармен ө ткізеді (Франция, Германия, Голландия, Финляндия, Бельгия). Бү гінге кү нге ең жетілген заң намалар қ абылдағ ан мемлекеттер деп Канаданы, Кипрды, Данияны, Исландияны, Индияны, Мальтаны, Нидерландты, Норвегияны, ЮАР, Испанияны, Швецияны, Уганданы, АҚ Ш жә не Ұ лыбританияны айтуғ а болады. Тү рлі мемлекеттер интеграцияғ а басқ аларғ а ұ қ самайтын ө з жолымен кө птеген қ иындық тарды жою арқ ылы, оның пайдасы туралы дискуссиялардан соң, нормативті-қ ұ қ ық тық негіздерінің қ ұ растырудағ ы қ иындық тарды талдаудан соң келді. Білім беруде интеграция қ ұ былысы ә леуметтік-педагогикалық феномен ретінде АҚ Ш-та жә не Батыс Еуропада 1970-ші жылдардың басында қ алыптасты. Бірақ ә леуметтік, жыныстық, діни, нә сілдік жә не басқ а да кө рсеткіштері бойынша ерекшеленетін тұ лғ аларды біріктіріп оқ ыту бағ ыттарының пайда болу алғ ышарттарының тамырлары соғ ыстан кейінгі жылдарда қ алыптасқ ан ә леуметтік жағ дайдан басталады. Адам ө мірінің жә не жеке тұ лғ аның маң ыздылығ ын тү сініп, қ оғ ам денсаулығ ының мү мкіндігі шектеулі балаларды қ амқ орлығ ына ала бастайды. Дискриминацияғ а қ арсы саясатты жү ргізу нә тижесінде Батыс Еуропада мү мкіндігі шектеулі балалардың кө бінің жалпығ а білім беру мектептеріне нақ ты интеграциялануы іске асырылды. АҚ Ш жә не Батыс Еуропа мемлекеттерінде интеграцияның даму процесін қ азіргі уақ ытта да реттейтін, заң дармен қ арастырылғ ан қ олдаулар кө рсетіледі. Қ ажетті заң дар Бельгияда (1970), Ұ лыбританияда (1981), Германияда (1973), Грецияда (1985), Данияда (1969), Италияда (1971, 1975), Швецияда (1994) қ абылданғ ан. Айту қ ажет, мұ ндай заң намалық акттарда бү гінгі кү нге дейін бірқ алыптылық жоқ.

Италия

Кө птеген мамандардың пікірінше, Италия барлық ә лемге инклюзивті білім берудің зертханасы болды. Ө ткен ғ асырдың 70-ші жылдарынан бастап бұ л мемлекетте арнайы мектеп оқ ушыларының басым кө пшілігі жалпығ а білім беру жү йесіне интеграцияланды.

1971 жылы Италияда ерекше қ ажеттіліктері бар балалардың жалпығ а білім беру мектептерінде оқ уғ а қ ұ қ ылы туралы бірінші заң пайда болды. 1977 жылы мұ ндай оқ ытуды ұ йымдастырудың нақ ты нормативтерін белгілейтін Заң қ абылданды:

- сыныптағ ы балалардың максималды саны - 20;

- даму ерекшеліктері бар балалардың максималды саны - 2;

- мү мкіндігі шектеулі балаларды қ олдауғ а бағ ытталғ ан арнайы іс-шаралар сыныптағ ы сабақ тардың мазмұ нына кіреді;

- арнайы бағ дарламалар бойынша оқ ытылатын сыныптар жабылды;

- арнайы педагогтар мен қ алыпты оқ ушылардың мұ ғ алімдері топтарғ а бірігеді;

- екі категориядағ ы педагогтар сыныптың барлық оқ ушыларымен ө зара байланыста болады.

Бү гінгі кү ні мү мкіндігі шектеулі балалардың 99% жалпығ а білім беру мектептерінде оқ иды. Олардың барлығ ына «қ олдау кө рсету мұ ғ алімі» (тьютор) кө мек береді. Қ алыпты сыныпта мұ ғ алімнен арнайы кө мек алу ү шін, бала даму мү мкіндігі шектеулі бала ретінде тіркелуі тиіс. Тіркеу ата-аналар келісімімен жә не бір жылғ а ғ ана жасалады, бұ л уақ ыт ө ткен соң арнайы кө мекті ұ зарту немесе тоқ тату туралы шешім қ абылданады. Арнайы педагогтар мен мү мкіндігі шектеулі оқ ушылардың ресми сә йкестігі 1: 4, бірақ тә жірибеде бұ л кө рсеткіш – 1: 2. Италияда қ алыпты тә жірибе, егер сыныпта кө рмейтін немесе естімейтін бала болса, онда сыныптың басқ а балалары да Брайль ә ліппесін немесе ым-ишара тілін оқ иды. Италияда 1992 жылы қ абылданғ ан жаң а заң бойынша ең бастысы мү мкіндігі шектеулі балалардың ә леуметтенуі ғ ана емес, сонымен бірге олардың академиялық пә ндер бойынша сапалы білім алуы ү шін барлық жағ дайлардың жасалуы. Осы заң ғ а сә йкес шамамен 16 000 балалар арнайы (тү зету) мектептерінен жалпығ а білім беру мектептеріне ауыстырылып, шамамен 10 000 бала арнайы колледждер немесе кә сіби-техникалық мектептерге емес, университеттерге қ абылданды.

1977 жылы Италияда дискриминация туралы Заң қ абылданғ ан соң, жалпығ а білім беру мектептеріне 160 000 ерекше қ ажеттіліктері бар балалар ауыстырылды, олардың арасында шамамен 1000 бала даму бұ зылыстарымен.

2003 жылы Италияның білім беру Министрлігі мектептердің барлық директорларын жұ мыстан ү збей, инклюзивті білім беру ұ лттық саясатын ө мірге енгізуді жетілдіру мақ сатымен, тренингке қ атысуларын міндеттеді. Сонымен қ атар, жалпығ а білім беру мектептерінің барлық мұ ғ алімдері, жылына 40 сағ ат деп есептелген, біліктіліктерін жоғ арылату курсынан ө туге міндеттелді.

Италияндық бағ ыттың ерекшелігі - жалпығ а білім беру мектептерінің, олармен қ атар мү мкіндігі шектеулі балаларды анық тау мен емдеу жұ мысын жү ргізетін, медициналық жә не ә леуметтік мекемелерінің мамандарымен тығ ыз ө зара байланыста болуы (дә рігерлер, психологтар, ә леуметтік қ ызметкерлер, медбикелер, логопедтер функционалдық жә не физикалық терапевттер жә не т.б.). Сонымен қ атар, жалпығ а білім беру мектептерінің мұ ғ алімдерінің кө бісі интеграцияны қ абылдайды, бірақ оны сынып ө міріне енгізуде кү рделі қ иындық тары бар. Олар, жиі мү мкіндігі шектеулі балаларды оқ ыту жауапкершілігін қ олдау кө рсету мұ ғ алімдеріне жү ктеуге ұ мтылады. Сонымен бірге, мұ ғ алімдер мұ ндай оқ ушылармен сыныптан тыс уақ ытта жұ мыс жү ргізілгенін қ алайды.

Италияда білім беру интеграциясының даму мә селелері бірнеше себептермен байланысты:

- интеграция процесі мектептер мен мектепке дейінгі мекемелердің қ ажеттіліктерін зерттеусіз, қ ажетті мамандардың (тьюторлардың) санын анық таусыз басталып кеткен.

- Жалпығ а білім беру мектептерінің мұ ғ алімдерін инклюзивті білім беру мә селелері бойынша оқ ытудың шектеулі жә не жеткіліксіз болуы. Бұ л тақ ырып бойынша бір ай бойы жү ргізілген арнайы сабақ тар жағ ымды нә тижелер бермеген, ал кө п мұ ғ алімдер мұ ндай оқ удан ө тпеген. Яғ ни, жалпығ а білім беру мұ ғ алімдері ерекше қ ажеттіліктері бар оқ ушыларды оқ ыту міндетін кө здемейді, ө йткені интеграцияғ а дайындық қ ажетті дең гейде жү ргізілмеген.

- Жоғ ары сыныптарда жұ мыс істейтін, қ олдау кө рсететін мұ ғ алімдердің кө бісінің арнайы (дефектологиялық) дайындығ ы жоқ.

- Сынып мұ ғ алімі мен тьютордың бірлесіп жұ мыс жасауы қ иындық тар тудырғ ан. Олар ө з іс-ә рекеттерінің аймақ тарын анық тай алмай, ө з міндеттерін бір-біріне аударуғ а тырысқ ан.

- Жалпығ а білім беру процесіне терең ақ ыл-ойы кем балалар қ осылғ ан, сондық тан олардың басқ а балалармен оқ уын ұ йымдастыру мен қ арым-қ атынастарын реттеуде ү лкен қ иындық тар пайда болғ ан. Кө п мамандар ондай балаларғ а арнайы сыныптар ашылуы тиіс деп айта бастағ ан. Бірақ мұ ндай ұ сыныс Италияда қ абылданбайды, ө йткені бө лектенген арнайы білім беру жү йесі қ айта пайда болады, ал бұ л жү йе осы мемлекетте «намысты таптау» жә не оқ ытуда пайда бермейді деп қ абылданады. Нә тижесінде анық интеллектуалды бұ зылыстары бар балалардың кө бі оқ ытылмайды.

- Орта мектептің жоғ ары сыныптарының білім беру процесіне қ атысушылар тарапынан инклюзивті білім беруге жағ ымсыз қ атынастың болуы. Қ алыпты балалардың бірқ атар ата-аналарының сыныпта даму бұ зылыстары бар оқ ушылардың оқ уына қ арсы болуы.

Сонымен, Италияда қ ол жеткізуді кең мағ ынада қ арастыру керек. Бірақ, бұ л сұ рақ бойынша мә ліметтер жү йелі тү рде ө ң делмеген соң білім беру интеграциясы процесінің нә тижелері туралы мә ліметтер аз.

Швеция

Инклюзивті білім берудің идеялары нә тижелі іске асырылып жатқ ан мемлекеттердің бірі болып Швеция саналады. Интеграцияғ а бағ ытталу курсы 1969 жылы Швецияда қ ажетті мемлекеттік қ ұ жат пайда болудан басталды. 20 ғ асырдың 60-70 жылдарында Швецияда, соң ынан басқ а да дамығ ан мемлекеттерде дамуында ауытқ ушылық тары бар адамдарғ а арналғ ан ірі интернаттар мен психиатриялық ауруханалар жабылды. 1980 жылы мемлекет даму бұ зылыстары бар балалардың оқ уын ұ йымдастыру бағ ыттарының ө згеруінен қ ұ растырылғ ан оқ у жоспарын қ абылдады. 1989 жылы орта білім туралы жаң а Заң қ абылданды, ал 1990 жылдан бастап тү зету педагогтарын оқ ытудың арнайы бағ дарламасы қ айта қ арастырылды.

1995 жылы мұ ғ алімдер, тә рбиешілер мен директорлардың рө лін басқ аша анық тайтын жаң а білім беру стандарты бекітілді. Стандартта 5 жә не 9 сыныптар соң ында қ ол жеткізуі тиіс міндетті білімдер дең гейі кө рсетілді. Білім беру Министрлігі анық талғ ан оқ у мақ саттарына жету ү шін мұ ғ алімдер оқ ыту ә дістерін ө здері таң дап алады деп болжамдағ ан. Оқ у процесін ұ йымдастырумен мектеп директоры айналысады. 1986 жылдан бастап Швецияда кө ру бұ зылыстары бар балаларғ а арналғ ан арнайы мектептер жоқ, ө йткені олар мекен жайы мектептерге интеграцияланғ ан жә не де ұ лттық медициналық орталық та арнайы кө мек алады. Инклюзивті білім беру ерекше қ ажеттіліктері бар балаларғ а қ атысты мемлекет саясатының стратегиялық бағ ыты болып табылады. Бұ л мемлекетте ерекше қ ажеттіліктері бар балалардың кө бісі қ алыпты сыныптарғ а интеграцияланғ ан жә не де қ ажетті қ олдауды алады (арнайы педагогтың немесе ассистенттің кө мегін алып, арнайы кө мекші қ ұ ралдармен пайдаланады). Есту, кө ру, ақ ыл-есі кем, кү рделі бұ зылыстары анық кө рініс тапқ ан балалар, бұ зылыс тү рлері бойынша дифференциацияланғ ан арнайы мектептерде білім алады. Мұ ндай мектептерде олар 21-23 жасқ а дейін оқ и алады. Қ азіргі уақ ытта арнайы мектептер жалпығ а білім беру мектептерінің сыныптарына интеграцияланғ ан балаларғ а қ олдау кө рсету Орталық тары да болып табылады. Ақ ыл-есі кем балаларғ а арналғ ан арнайы мектептер жалпығ а білім беру мектептерінің ғ имаратында оның сыныптарын орналастыру арқ ылы интеграцияланғ ан.

Швецияда кү рделі мә селелердің бірі болып ерте балалық шақ аутизмі бар балаларды арнайы оқ ыту болып табылады. Бұ л балалар қ алыпты мектепте кіші топтарда оқ ытылады. Ә рбір ү ш баламен 2 мұ ғ алім жә не ассистент жұ мыс жү ргізеді. Сонымен қ атар, Швецияның жалпығ а білім беру мектептерінде интеграциялық оқ ыту қ ызығ ушылық танытатын тұ лғ алардың барлығ ын қ анағ аттандырмайды.