Даму мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға қоғамдық қатынастың модельдері

Дамуында қ иындық тары бар адамдардың қ оғ амғ а интеграциялануы

қ оғ амның ө зінің осы адамдарғ а қ атынасына, мү гедектердің ө мірлері, ерекшеліктері жайлы мә ліметтеріне байланысты. Ә дебиеттерді талдау арқ ылы анық талды – қ оғ амның дамуының тү рлі кезең дерінде мү гедектік туралы тү рлі пікірлер қ алыптасқ ан: діни, медициналық, ә леуметтік. Зерттеушілер даму мү мкіндігі шектеулі тұ лғ аларғ а қ оғ амдық қ атынас модельдерінің тү рлі классификацияларын ұ сынды. Біздің ойымызша, ұ сынылғ ан классификациялардың арасында қ азақ стандық авторлар А.Е.Думбаев пен Т.В.Попованың классификациясы мә селені жан-жақ ты қ арастыруғ а мү мкіндік береді. Зерттеушілер Е.Р.Ярская-Смирнова мен Э.К.Наберушкина мү гедектіктің он екі тү рлі тарихи жә не заманауи модельдеріне негізделе отырып мү гедектік модельдерінің келесідей топтастырылуын ұ сынады:

1. «Ескі» (дә стү рлі) модель – классикалық, медициналық, реабилитациялық жә не экономикалық модельдерден тұ рады, яғ ни мү гедектікті «медициналық» бағ ытта қ арастыру.

1. «Жаң а» (дә стү рліден соң) модель - мү гедектікті «ә леуметтік» бағ ытта қ арастыру.

3. Мү гедектіктің «жаң аша» парадигмасы.

Авторлардың ойынша бұ л классификация мү гедектікке байланысты кө зқ арастар дамуының тек тарихи аспектілерін емес, сонымен қ атар тә жірибелік бағ ытты да қ арастырады. Қ азіргі уақ ытта халық аралық жә не отандық саясатта приоритетті болып мү гедектіктің ә леуметтік моделі саналады, бірақ діни жә не медициналық модельдер де кейбір жағ дайларда қ алдық ты қ алып тү рінде кө рініс табады. А.Е.Думбаев пен Т.В.Поповалардың ең бектерінде моральдік (діни) жә не мү мкіндігі шектеулі тұ лғ аларды жекелендіру тү рлерін қ арастыратын модельдер терең сипатталмағ ан, бірақ аталғ ан модельдер адамзат дамуының ерте кезең дерінде орын тапқ ан.

І. Даму бұ зылыстары бар адамдарды жекелендіру бірнеше модельдерден

тұ рады – «адам емес моделі», «қ оғ амғ а қ ауіпті», «аяныш нысанасы», «қ амқ орлық ты қ ажет ететін нысаны» жә не т.б.

ІІ. Мү гедектіктің моральдік (діни) моделі – тарихи есеппен ең ерте пайда

болғ ан, қ азіргі уақ ытта қ олданылмайтын, мұ нда мү гедектік «ұ ят» деп, кү нә лары ү шін жаза деп саналғ ан.

ІІІ. Мү гедектіктің медициналық моделі. Аталғ ан модель бойынша психофизикалық жә не интеллектуалдық дамуында бұ зылыстары бар адам ауру деп саналады. Мү гедектіктің медициналық моделі мү гедектікті медициналық феномен деп анық тайды («ауру адам», «ауыр физикалық кемістіктері бар адам» жә не т.б.). Бұ л модель 18 ғ асырда медицинаның ә леуметтік институт ретінде қ алыптасуымен байланысты. Медициналық бағ ыттың шең берінде Еуропа мемлекеттерінде ә леуметтік саясаттың патерналистік жү йесі пайда болды. Мемлекет мү гедектікті ең бекке жарамсыздық деп қ арастырып, анық талғ ан жағ дайда, адамғ а тегін медициналық қ ызмет кө рсету, зейнетақ ы, жә рдемақ ы тү рлерінде ә леуметтік кө мек кө рсетеді.

Мү мкіндігі шектеулі балалар ү шін арнайы мектептер мен техникумдар ашылып, мү гедектерге арналғ ан ө ндіріс орындарына жұ мысқ а орналастырылғ ан. Патерналистік саясат мү мкіндігі шектеулі тұ лғ аларды ең бекке жарамсыз, немесе жарамдығ ы шектеулі деген тү сінікпен тең естірген, ал бұ л жағ дай олардың ө зіндік ә леуметтік белсенділіктерін тө мендеткен. Мү гедектіктің медициналық моделі ұ зақ уақ ыт бойы доминантты болып, ерекше ғ ылымилық пен адамгершілік деп саналғ ан, оны тағ ы да «ә кімшілік» моделі деп аталғ ан, ө йткені ол денсаулық сақ тау жә не ә леуметтік қ амту жү йелер негізінде пайда болғ ан (Е.Р.Ярская-Смирнова мен Э.К.Наберушкина). Мү гедектіктің медициналық моделі адамдар арасындағ ы физикалық жә не психикалық айырмашылық тарын патологиялық ауытқ ушылық тар мен кемістіктер терминдері арқ ылы қ арастырылады. Медициналық модельдің ерекшелігі - мү мкіндігі шектеулі адамдарды ө зіне жауап бере алмайды, ең бектене алмайды, компетентті емес деп қ арастырды. Медициналық модель жағ дайында мү мкіндігі шектеулі тұ лғ алармен жү ргізілетін жұ мыс патерналистік мінезді (қ оғ амның шектеу қ оюы, қ амқ орлық жасау ұ станымы жә не адамды ө мір сү ру ү шін емдеу, ең бекпен емдеу, арнайы қ ызмет кө рсету). Мү гедектігі бар адамдарғ а арналғ ан арнайы оқ у мекемелері, арнайы ө ндіріс орындары жә не санаторийлер оларды қ оғ амнан шектетіп, қ ұ қ ық тарының іске асырылуына кері ә сер етеді. Мү гедек балаларғ а арналғ ан арнайы оқ у мекемелері медициналық модельді бейнелейді – ә р балағ а ү йінде білім алуғ а мү мкіндік жоқ.

А.Е.Думбаева мен Т.В.Попованың ойынша, медициналық модельдің негізгі ү ш тү рі бар: классикалық медициналық, реабилитациялық жә не экономикалық.

А) Мү гедектіктің классикалық медициналық моделі (немесе «ә кімшілік моделі») адамдар арасындағ ы физикалық жә не психикалық айырмашылық тарды патологиялық ауытқ ушылық тар мен кемістіктер терминдері арқ ылы қ арастырады.

Мү гедектіктің классикалық медициналық моделінен функционалдық шектеуліктің анық тамасы шығ арылады – тұ лғ аның дені сау адамдармен қ атар бірқ атар қ ызметтерді орындай алмауы:

- ө зін-ө зі кү те алмауы;

- қ арым-қ атынасқ а тү судегі, білім алудағ ы, қ озғ алудағ ы, ө зін-ө зі қ адағ алаудағ ы шектеулер;

- экономикалық тә уелділік саясаттың субъекті емес, объекті болуы тиіс.

Медициналық модельдің идеологиясы қ азіргі кү нге дейін заң шығ аруғ а, ә леуметтік саясатқ а жә не ә леуметтік қ ызмет кө рсетуді ұ йымдастыруғ а ә сер етеді.

Б) Мү гедектіктің реабилитациялық моделі.

Бұ л модельдің мақ саты – мү гедекті қ оғ амғ а бейімдеу, енгізу, бірақ мү гедектің қ ызығ ушылық тарын ескере отырып қ оғ амды ө згерту жә не оның ә леуметтік статусын жоғ арылату қ арастырылмайды. Кө птеген зерттеушілер мү гедектіктің медициналық моделі жайлы айтқ анда осы екі модельдің аралас мінезді екендігін ескертеді.

В) Мү гедектіктің экономикалық моделі қ оғ амның тү рлі дең гейдегі мү шелері арасында табысты реттеп бө луді қ арастырады. Мұ нда ә діснамалық негіз ретінде мү гедектіктің медициналық анақ тамасы алынады. Мү мкіндігі шектеулі тұ лғ алар физикалық жетілмеген немесе психикалық ауыру деп саналғ андық тан, олар дені сау адамдарғ а қ арағ анда «аз мө лшерді жү ктемені» орындайды немесе мү лдем жұ мыс істемейді. Сонымен бұ л «жетілмеген» тұ лғ алар экономикалық шығ ын ә келеді. Олар ө здерін қ амту ү шін қ ажетті мө лшерде ресурстар ө ң демейді, сондық тан қ оғ ам ү шін пайдасыз, тек ауыртпалық болып табылады. Егер мү гедек ең бектену кө рсеткіштеріне сә йкес бола алса, бірақ денсаулығ ында тұ рақ ты бұ зылыстары бар болса, юристтердің пікірі бойынша оның «мү гедектігін» алып тастауғ а болады.

IV. Мү гедектіктің ә леуметтік моделі.

20-шы ғ асырдың 70-жылдарында Скандинавияда «медициналық модельдің» альтернативасы ретінде «қ алыптандыру» тү сінігі пайда болды. Қ алыптандыру концепциясы даму ерекшеліктері бар баланы жаң а бағ ыттан қ арастырып, ол тұ ратын қ оғ амда қ абылданғ ан мә дени ережелерге сай тә рбиелеуге назар аударды. Бұ л кезең дамуында ерекшеліктері бар балалардың қ алыпты қ ұ рдастарының қ атарына интеграциялану процесімен байланысты. Интеграция бұ л контекстте ассимиляция процесі деп қ арастырылды (адамның доминантты мә дениетке сай ережелерді қ абылдап, ө з іс-ә рекетінде оларды орындауы). «Қ алыптандыру» тү сінігінің негізінде келесі ережелер жатыр: мү мкіндігі шектеулі балалар – тү рлі іс-ә рекеттерді мең геруге қ абіллетті, дамып келе жатқ ан адам. Яғ ни, қ оғ ам мұ ны мойындап, қ алыпты жағ дайғ а мү мкіндігінше жақ ын ө мір сү ру жағ дайын қ амтуы тиіс.

Қ оғ амның кө зқ арасын ө згерту мақ сатымен, қ ысым кө рсетпей баланың қ ұ қ ық тары мен қ ызығ ушылық тарын қ орғ ауғ а, баланы оқ уғ а жә не кү ш-жігерін жинақ тауғ а бағ ытталғ ан модель - «қ алыптандыру» моделі. 1981 жылдан бастап (мү гедектердің Халық аралық жылы) мү гедектіктің ә леуметтік моделі кең інен пайдаланыла бастады: мұ нда мү гедектіктің ө зінің ә рі оны реабилитациялауда қ оғ амның ролінің маң ыздылығ ы негіз деп саналды. 1990 жылдары мү гедектіктің анық тамасына оның ең бектену қ абілеттілігімен қ атар ө мірлік іс-ә рекеттерінің басқ а да жақ тары қ осылды. Бұ л бағ ыттың мағ ынасы 1991 жылы АҚ Ш-та қ абылданғ ан мү гедектер туралы заң да былай деп берілген: «мү гедектік» - бір немесе одан кө п тұ лғ алардың негізгі ө мірлік іс-ә ректтерін шектейтін, қ алыптылық тан ауытқ ығ ан физикалық немесе ақ ыл-ойдың дамуындағ ы ауытқ ушылық. Ә леуметтік модельдің авторлығ ы (оны кейде «интерактивті модель» немесе «ө зара байланыс моделі» деп атайды) мү мкіндігі шектеулі адамдардың ө здеріне тиесілі. 1976 жылы «Физикалық кемістіктері бар адамдардың бірлестігі шеттетуге қ арсы» атты ұ йым Пол Ханттың идеяларын ә рі қ арай дамытты. Бұ л ұ йым мү гедектіктің (UPIAS) жаң а анық тамасын ұ сынды. «Мү гедектік» - физикалық кемістіктері бар адамдарғ а аз мө лшерде немесе мү лдем назар аудармайтын заманауи ә леуметтік қ ұ рылымның ә серінен пайда болғ ан кедергі немесе белсенділікті шектеу, яғ ни ол кедергі мү гедектердің қ оғ амның негізгі ә леуметтік іс-ә рекетіне қ атысуына жол бермейді. Бұ л модельдің назарында – нақ ты адам мен оны қ оршағ ан ортасы арасындағ ы байланыс. Ә леуметтік модельге сә йкес, мү гедектігі бар адам қ оғ амдық қ арым-қ атынастың тең қ ұ қ ылы субъекті болуы тиіс, жә не де қ оғ ам оғ ан тең қ ұ қ ық тар, тең мү мкіндіктер, тең жауапкершілік жә не оның ерекше қ ажеттіліктеріне сай еркін таң дау беруі керек. Бұ л модель кө птеген дамығ ан мемлекеттерде ресми тү рде мемлекеттік дең гейде қ абылданғ ан (АҚ Ш, Ұ лыбритания, Швеция). Ә леуметтік модель мү гедектікті медициналық бағ ытта қ абылдауғ а альтернатива ретінде қ ұ растырылғ ан. Сондық тан ол мү гедектігі бар адамдарды шеттету кедергілері мен қ оғ амның толық қ анды мү шесі болдырмау себептерін анық тауғ а бағ ытталғ ан. Біз қ арастыратын классификацияның авторлары (А.Е.Думбаев, Т.В.Попова) бойынша тү рлі ә леуметтік модельдер арасынан келесілерін бө ліп алуғ а болады:

А) Материалистік модель

Б) Тә уелсіз ө мір моделі

В) Handicap моделі (концепциясы)

Г) Кіші топтар концепциясы

Д) Психоә леуметтік модель

Е) Мү гедектіктің мә дени моделі

Ж) Адамдар тү рлілігі моделі

А) Британдық материалистік модель – ә діснамалық негіз ретінде марксисттік ә леуметтану мен марксисттік саяси экономиканы қ арастырды. Мү гедектіктің материалистік моделі алғ аш рет Ұ лыбританияда ашылды жә не мү гедектердің британдық ә леуметтік қ озғ алысы «ұ лы идея» деп аталды. Мү гедектіктің материалистік моделі бірнеше маң ызды элементтерден тұ рады:

- мү мкіндігі шектеулі адамдар кемістілген ә леуметтік топ деп қ арастырылады;

- адамдардың бұ зылыстары жә не оларды қ ұ лшылық ету арасында айырмашылық тар бар екендігін растайды;

- мү гедектікті «ә леуметтік кемсіту» деп анық тайды.

Бұ л модельде қ оғ ам ө зінің ә леуметтік институттары мен денсаулығ ында қ иындық тары бар адамдарды мү гедек деп есептейді. Капиталистік ө ндірістің басты мақ саты – пайда табу, сондық тан денсаулығ ында тұ рақ ты бұ зылыстары бар адамдарды мү гедек деп анық тап, олардың жә й жә не нә тижелі емес жұ мыс жылдамдығ ына қ ызығ ушылық танытпағ ан.

Б) «Тә уелсіз ө мір» британдық моделі қ алыптандыру жә не ә леуметтік валоризация теориясына негізделеді. Бұ л модель кө птеген батыс мемлекеттерінде мү гедектік аймағ ында ә леуметтік саясат концепциясының қ алыптасуына ә сер етті (АҚ Ш, Ұ лыбритания, Швеция). Ресми тү рде мү мкіндігі шектеулі адамдарғ а арналғ ан арнайы интернаттарды біртіндеп жабылып, мекен-жайы бойынша мү гедектерге қ олдау жә не қ ызмет кө рсетудің тү рлі бағ ыттары дамыды (алғ ашқ ыда Скандинавия мемлекеттерінде, соң ынан Ұ лыбританияда жә не АҚ Ш).

Аталғ ан модельдің негізінде жатқ ан қ алыптандыру идеясы бұ л бағ ытта тү рлі ө згерістер енгізуді қ арастырады. Сонымен қ атар, тә уелсіз ө мір сү ру идеологиясына сай ө з-ө зіне кө мек кө рсету де дамытылады. Тә уелсіз ө мір сү ру идеологиясын жақ таушылар ө з-ө зіне кө мек кө рсете алуды мү гедектің ө зіндік іске асыру процестерінің нә тижелілігіне ә сер етеді деп қ арастырады. Мү мкіндігі шектеулі тұ лғ алардың ө мірін қ алыптандыру жағ дайлары дегеніміз – білім алуғ а, ең бек етуге, демалуғ а, тү рлі ә леуметтік жетістіктермен пайдалануғ а, ө з-ө зіне қ ызмет кө рсету мен қ арым-қ атынасқ а тү се алуғ а қ ол жеткізуі.

Бұ л модельдің компоненттері келесі пікірлерден қ ұ рылғ ан:

- біріншіден, қ алыптандыру теориясы капиталистік қ оғ амда мү гедектер неліктен кемістілетіні мен дискриминацияланатынына қ анағ аттандыратын жауап бермейді;

- екіншіден, бұ л модельде дискриминациядан толық босату стратегиясы ұ сынылмағ ан, тек «тә уелсіз ө мір сү рудің» кейбір ә дістері ғ ана бар;

- ү шіншіден, «қ алыптылық /қ алыпты емес» тү сініктерінің анық еместігі, сондық тан оларды мү мкіндігі шектеулі тұ лғ алардың қ алпын бағ алауда қ олдануғ а болмайтындығ ы.

В) Handicap моделі (концепциясы)

20-шы ғ асырдың 70-жылдары еуропалық зерттеушілер «мү гедек» терминінен бас тартады. «Мү гедек» сө зі «жарамсыз», «қ атардан қ алғ ан» деген мағ ынаны береді, оның орнына ағ ылшын саксондық «Handicap» (Handin cap) – «шляпадағ ы қ ол» мағ ынасын беретін сө з қ олданыла бастады. Бұ л концепцияның авторы Ф.Вуд ө зінің моделін қ арапайым постулатқ а негіздеді: «Мү гедек болып, қ алыпты іс-ә рекет жасауғ а кедергі болатын шектеулерден аса алмағ ан, нә тижесінде ә леуметтік ұ тымсыз жағ дайғ а тү сетін, кез-келген адам саналады». Бақ ытсыз жағ дай, ауру жә не т.б. себептер ағ заның функцияларының жетіспеушілігіне, дамымауына соқ тырып, органикалық бұ зылыстарғ а негіз болады, (Handicap патологиялық аспекті), ал мұ ның барлығ ы ә леуметтік жағ ымсыздық тың, жағ ымсыз жағ дайдың себебі болады (жағ даяттық аспект). Handicap – философиялық, ә леуметтік жә не медициналық концепция деп саналады. Ә леуметтену ешқ ашан қ оғ амнан тыс ө тпейді. Пандустар арнайы ә жетханалар, арнайы бағ даршамдар орнатып, Брайль алфавитін таратып жә не т.б. жағ дайларды жасау арқ ылы қ оғ ам, мемлекеттің атынан «Ә леуметтік протездеу» жұ мысын нә тижелі жү ргізе алады. Кө птеген еуропалық мемлекеттерінің Халық аралық келісімдері Handicap концепциясын бейімдеу арқ ылы қ оғ ам мү шелерінің мү мкіндігі шектеулі тұ лғ аларғ а қ атысты азаматтық ұ станымдарын анық тап, қ ұ қ ық тық қ оғ амда азаматтық статусты нақ тыландыруғ а қ ол жеткізуге мү мкіндік береді.

Г) Кіші топтар концепциясы – соң ғ ы уақ ытта кең інен таралуда. Мү гедектіктің бұ л моделі қ оғ амды мү гедектердің ерекше қ ұ қ ық тарын қ орғ ауғ а бағ ыттайды. Мү гедектерді шеттету теориялық моделін АҚ Ш-та мү гедектер қ озғ алысының белсендісі, оқ ытушы Харлан Хан 1994 жылы ұ сынды. Концепцияның теориялық негізі ө ткен ғ асырдың 60-70 жылдары АҚ Ш пен Батыс Еуропада мық ты дамығ ан, азаматтық қ ұ қ ық тар идеологиясы мен мү гедектер қ ұ қ ық тары философиясының принциптеріне негізделген. Мү гедектіктің медициналық модельдерімен салыстырғ анда, Х.Ханның моделі мү гедектерді қ азіргі қ оғ амда шеттетілген топ деп қ арастырады. Бұ л концепция бойынша, мү гедектікті индивидке тә н ерекшелік деп қ арастырудың қ ажеті жоқ, бұ л индивидті қ олдамайтын қ оршағ ан ортаның ә сері. Егер қ оршағ ан орта белсенділік танытуғ а немесе қ андай да болмасын міндеттерді орындауғ а жағ дай жасаса, онда индивид ү шін мү гедектік мә селе ретінде жойылады. Мү гедектіктің бұ л моделінде ү ш негізгі постулаттар бар:

- мү гедектер соқ тығ ысқ ан қ иындық тардың бастауы, бірінші кезекте, ә леуметтік жағ дайлардың нә тижесі;

- қ оршағ ан ортадағ ы кө птеген қ ажетті жағ дайларды қ оғ ам мен нә тижелі саясат қ амти алады;

- демократиялық қ оғ амда саясат мү гедектерге қ атынасын бейнелеумен қ атар оларғ а деген дұ рыс қ атынастың қ алыптасуына белсенді ә сер етуі керек.

Д) Психоә леуметтік модель ғ ылыми қ ауымдастық та кең інен таралып, мү гедектіктің кө птеген американдық модельдерінің ә діснамалық негізі болды: шеттетілген топ ретінде мү гедектіктің ә леуметтік–саяси моделі, мү гедектіктің мә дени моделі, адамдар тү рлілігі моделі. Бұ л модельде кез-келген мү мкіндігі шектеулі тұ лғ аларғ а «таң ба» басылғ ан. Дені саулар мен мү гедектер арасындағ ы шекара, яғ ни «қ алыптылық» пен «қ алыпты еместік» арасындағ ы шекара ә леуметтік қ ұ рылым болып табылады. Сондық тан, «қ алыптылық» тү сінігін, мү мкіндігі шектеулі адамдарды оғ ан қ осып кең ейту жә не қ оғ амның санасында мү гедектіктің жағ ымды бейнесін қ алыптастыру қ ажет (Е.Тарасенко).

Е) Мү гедектіктің мә дени моделі 20-шы ғ асырдың 90-жылдарының екінші жартысында қ алыптаса бастады, оның негізінде мү гедектердің ө здерінің маң ыздылығ ын тү сіну, яғ ни ө зіндік идентификация жатыр. Мү гедектіктің мә дениетін дамыту арқ ылы топтық идентификацияғ а жетуге болады. Мү гедектердің ө зіндік идентификациясы кешенді шешімдерді іздеуді талап етеді:

- мү мкіндігі шектеулі тұ лғ алардың қ оғ амда басым мә дени ұ станымдарғ а тә уелді болуын жең у;

- мү гедектіктің ерекше субмә дениетін қ ұ ру жә не қ оғ амның ө міріне оны белсенділікпен енгізу;

- мү гедектіктің мә дениетін қ ұ ру, ө з мемлекетінің мә дени ө міріне белсенді қ атыстыру, осы арқ ылы қ оғ амғ а толық интеграцияландыру, ө зіндік мақ саттары мен қ ызығ ушылық тарын іске асыру;

- қ оғ амның жағ ымсыз ұ станымдарын белсенді ө згерту жә не мү гедектердің қ ұ қ ық тарын қ орғ аудағ ы маң ызды компонент ретінде мү гедектердің ө зін-ө зі анық тауларына жағ дай жасау.

Бұ л ұ мтылыс мү гедектердің қ ұ қ ық тарын қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан американдық қ озғ алыстың ү ш заманауи ұ рандарында кө рсетілген: «Біз туралы бізсіз ешнә рсе!», «Ө з ерекшеліктерің ді танытың дар!», «Мен мү гедекпін, бірақ мен онымен мақ тан етемін!»

Ж) Адамдар тү рлілігі моделі бойынша, мү гедек - кө пқ ырлы индивид, оның мү гедіктігі адамдар арасындағ ы тү рліліктерден оғ ан берілген ерекшеліктері, мұ нда ешқ андай бағ алау компонентін, қ алыптылық пен ауытқ ушылық тардың иерархиясын қ ұ ру қ ажет емес. Негізгі акцент тең дік тү сінігіне жасалады: қ оғ ам ө мірінің барлық аспектілері оның барлық мү шелері ү шін қ ол жетімді болуы керек. Бұ л бағ ыт бойынша мү гедектік – адамның қ алыпты кү йі. Мұ ндай ой-пікір ө зінің юристтік анық тамасын 1993 жылы АҚ Ш-тан шық қ ан мү гедектер мен Билл туралы қ ұ қ ық тық ә рекеттер Заң ында тапты: «Мү гедектік адам тә жірибесінің бө лігі болып табылады...» Бұ л прогрессивті мү гедектік модельдері мү гедектігі бар адамдарды қ оғ амның ө міріне қ атысатын жә не ө з жетістігін оғ ан қ осатын адамдар ретінде сипаттайды.

V. Мү гедектіктің «жаң а» парадигмасы мү гедектік тү сінігін мү лдем қ абылдамайды, ғ ылыми қ ауымдастық та жақ ын арада мү гедектіктің ә леуметтік модельдерінің идеологиясы «кешегі кү нгі идеология» деген тақ ырыпта дебаттар басталды. Мү гедектіктің жаң а парадигмасының пайда болу уақ ыты келді. Зерттеушілердің ойынша, бұ л пікірдің дұ рыстығ ын растау ү шін негізгі ү ш сыни ескертулерге тоқ талғ ан дұ рыс:

- мү гедек пен қ оғ амның ә леуметтік ө зара байланыстарын талқ ылау аурулар мен зақ ымдар кең істігінде жү ргізіледі;

- мү гедектік индивидтің ауруы немесе кемістігі бар болуының себебі ретінде модельденген соң қ оғ ам дені сау кө пшілік пен «басқ аларғ а» (ауру, ә лсіз) бө лінеді. Онда келесі бірлесу дұ рыс болар: «қ оршағ ан ортаның қ олжетімдігі мү гедектік», мұ нда акцент мү лдем басқ а кең істікке ауысады: мү мкіндігі шектеулі тұ лғ аларды идентификациялауда мү гедектік, олардың басқ а қ асиеттеріне қ атысты, негізгісі ретінде қ арастырылады.

Бұ л сынауды ескере отырып, қ азақ стандық авторлар А.С.Думбаев жә не Т.В.Попова мү гедектік пен ә леуметтік саясатты қ абылдаудың бірнеше даму траекториясын болжайды:

1) егер мү гедектердің ө з қ ұ қ ық тарына кү ресі жең іспен аяқ талса, онда

ешқ андай кедергілер қ алмай, мү мкіндіктерді шектеу де болмайды. Мү мкін, мү гедектердің басты айырмашылығ ы болып жаң а технологияларды белсенді қ олдану болып табылар, сондық тан кейбір зерттеушілер мү гедектіктің техникалық моделін ұ сына бастады.

2) Мү гедектікті қ арастырудың жаң а парадигмаларына «жұ мыссыздық»

мү гедектік моделі де қ осылады. Бұ л модельдің шең берінде келешекте «мү гедек» тү сінігі жойылып, мү мкіндігі шектеулі тұ лғ алардың жұ мыссыздармен мағ ыналық негізде бірігуі мү мкін. Мұ ндай жағ дай да іске асырылуы мү мкін, егер қ оғ ам барлық кедергілер тү рлерін жойса, бірақ қ оғ ам барлық мү гедектерді қ амтуғ а жағ дай жасай алмайды. Яғ ни, ең бектене алмайтын немесе жұ мыссыз мү гедектер халық тың басқ а сегменттерінен ерекше деп идентификацияланып, басқ а жұ мыссыздармен қ атар жұ мыссыздық жә рдем ақ ысын алады. «Жұ мыссыздық» тү сігінігінің мағ ынасы кең ейеді, ө йткені мү гедектер мен дені сау адамдардың «жұ мыссыздық» негізде бірігуі арқ ылы «жұ мыссыз» категориясы жаң а мағ ынағ а ие болады. Қ оғ амның кө зқ арасы тұ рғ ысынан жұ мысы бар мү мкіндігі шектеулі тұ лғ алардың басқ алардан ешқ андай айырмашылығ ы болмайды.

Сипатталғ ан мү гедектіктің ә леуметтік модельдері мү гедектік идеяларын

біртіндеп қ айта қ арастыруда: стереотиптік бағ ыттардан бас тарту, мү гедектерді ө здерінің талпыныстары арқ ылы қ оғ амғ а нә тижелі бейімдеу мү мкіндіктерін пайдалану, қ оғ амның мү гедектікке байланысты қ атынасын ө згерту.

Мү гедектіктің медициналық жә не ә леуметтік модельдерінің дифференциалды кө рсеткіштері

Қ оғ амда ә леуметтік модельдің орнығ уы мү гедектікті ауру мен ең бекке қ абілетсіздік деп қ абылдау стереотиптерінің жойылуына ә келіп, ұ жымның ү йлесімді дамуына негіз болады. Сонымен қ атар, бұ л мемлекеттік саясаттың жү йелі шаралар орындауын талап ететін ұ зақ процесс. Қ азіргі уақ ытта мү гедектіктің ә леуметтік моделі мү гедектік мә селелерін бұ зылғ ан ә леуметтік байланыстарды қ алыптандыру аспектінде қ арайтын бірқ атар халық аралық қ ұ жаттарда бейнеленген. Мү гедектерге медициналық кө мек берумен қ атар, маң ызды рольді басқ алармен тең мү мкіндіктерге қ ол жеткізуді қ амту алады. Білім беру саласында инклюзивті білім берудің приоритеті басты деп саналып: мү гедектер «білім алуда ерекше қ ажеттіліктері» бар адамдар деп қ арастырыла бастады.

Пысық тау сұ рақ тары

1. Инклюзивті білім берудің мағ ынасын ашың ыз.

2. «Инклюзивті білім беру» тү сінігінің анық тамасын берің із.

3. Инклюзивті білім берудің идеологиясының мағ ынасын ашың ыз.

4. Мү мкіндігі шектеулі тұ лғ алардың дамуына қ оғ амдық қ атынастың модельдерін сипаттаң ыз.

5. «Инклюзивті білім беру» мен «интеграциялық оқ ыту» тү сініктерін мағ ыналары бойынша ажыратып берің із.