Дәріс 3 Сызықтарды бағдарлау

Сызық тарды шын жә не магниттік меридиандар бойынша бағ дарлау. Геодезиялық барлау жұ мыстарын атқ арғ ан кезең де кө біне жү ру маршрутын, яғ ни жер бетіндегі тү сіру жұ мыстарынын бағ ытын бағ дарлауғ а тура келеді. Жердегі сызық ты бағ дарлау дегеніміз, онын бағ ытын бастапқ ы бағ ыт арқ ылы табу. Геодезияда бастапқ ы бағ ыт ретінде меридиан пайдаланылады.

Сызық тын бағ ытын анық тайтын бұ рыштар ретінде шын азимуттар, магниттік азимуттар жә не дирекциондық бұ рыштар қ ызмет етеді. Осы бұ рыштар бастапқ ы бағ ыттан бастап сағ ат тілінің бағ ыты бойымен 0°-тан 360°-ка дейін ө лшенеді.

Шын азимут деп, сағ ат тілінің бағ ыты бойымен бастапкы (географиялық) меридианның солтү стік бағ ытынан осы белгілі бір алынғ ан бағ ытқ а дейінгі есептелетін горизонталь бұ рышты атайды.

Қ андай да бір АВ сызығ ының А нуктесінде анық талатын азимут тура азимут деп, ал В нү ктесінде анық талғ ан азимут кері азимут деп аталады. Тура жә не кері азимуттар арасындағ ы байланыс мына формуламен ө рнектеледі

мұ ндағ ы γ - меридиандардың жақ ындасуы, яғ ни меридиан мен абсцисса осіне немесе осьтік меридианғ а параллель сызық арасында берілген нү ктедегі бұ рыш. Бұ л бұ рыштың мә ні берілген нү ктедегі ә р зонаның осьтік меридианынан қ ашық тауына байланысты болады, ә рі 0°-тан ±3°-қ а дейін ауытқ уы мү мкін.

Меридиандардың жакындасуын мына формула бойынша анық тауғ а болады:

мұ ндағ ы l - нү ктелер арқ ыкылы ө тетін меридиандар бойлығ ының айырмашылығ ы; φ - сызық тын орташа геодезиялық ендігі.

Сызық ты азимут боиынша бағ дарлау кезінде меридиандар жакындасуын есепке алу кажеттілігі даладағ ы ө лшеулерді ө ң деуді қ иындатады, сондық тан азимуттар кө бінесе жоғ ары геодезияда қ олданылады.

Магниттік азимут деп, сағ ат тілінің бағ ыты бойымен магниттік меридианның солтү стік бағ ытынан (магнит тілінің солтү стік шетінен) белгілі бір алынғ ан бағ ытка дейін есептелетін горизонталь бұ рышты атайды. Магниттік азимуттар компаспен немесе буссольмен ө лшенеді.

Магниттік азимуттан шын азимутқ а кө шу ү шін магнит тілінің бұ рылуының шамасын жә не атын (шығ ыс немесе батыс) білу қ ажет. Магниттік азимутты А_м (10-сурет) анық тап жә не магниттік бұ рылуды δ, яғ ни шын жә не магниттік меридиандар арасындағ ы бұ рышты біле отырып шын азимутты (А) мына формуланы пайдаланып табуғ а болады:

мундағ ы δ _ш, δ _б - магнит тілінің сә йкесінше шығ ыс жә не батыс бұ рылулары.

Егер шығ ыс бұ рылуды оң деп, ал батыс бұ рылуды теріс деп қ абылдасақ, онда екі жағ дайда да мынаны шығ арып аламыз:

яғ ни шын азимут магниттік азимут пен магнит тілінің бұ рылуынын қ осындысына тең.

Жер бетінің ә рбір нү ктесінде магниттік бұ рылудың шамасы ә р тү рлі жә не 500 жылғ а жуық кезең ішінде магнит тілі ө зінің орнынан шамамен 22, 5°-қ а екі жақ қ а ауытқ иды. Демек, сызыкты магниттік меридиан бойынша бағ дарлау тек қ ана жер бетінің шағ ын учаскелерінің пландарын жасағ ан кезде ғ ана қ олданылады.

Сызық тарды остік меридиан бойынша бағ дарлау. Карталар мен пландарды координаталардың зоналық жү йесінде жасаумен байланысты, геодезияда дирекциондық бұ рыш жиі колданылады. Егер М₂ нү ктесінде (11-сурет) сызық тың бағ ыты А₂ азимутымен емес α горизонталь бұ рышымен анық талса жә не ол азимут сияқ ты сағ ат тілінің бағ ыты бойымен, бірақ накты бір М₂ нү кте меридианынан емес, дұ рысында меридианғ а параллель бағ ыттан кез келген нү ктеде, мә селен М₁ нү ктесінде есептелсе, онда мұ ндай бұ рыш дирекциондық бұ рыш деп аталады.

Осыдан келіп, дирекциондық бұ рыш (α) дегеніміз осьтік меридианның солтустік бағ ытынан немесе абсцисса осінің оң бағ ытынан сағ ат тілінің бағ ыты бойымен осы бағ ытқ а дейін есептелетін горизонталь бұ рыш екендігі шығ ады. Егер М₁ нү ктесіндегі С₁О₁ сызығ ын тең бұ рышты кө лденең цилиндрлі проекциясында осьтік меридиан десек, ал С₂О₂ сызығ ын М₂ нү ктесіндегі шын меридиан, Ох сызығ ын километрлік тордың вертикаль сызығ ының бірі деп қ абылдасақ, онда А₂ шын азимутты, ал α дегеніміз М₁М₂ сызығ ының М₂ нү ктесіндегі дирекциондық бұ рышты кө рсетеді, оның ү стіне

яғ ни нақ ты бір нү ктедегі кез келген сызық тың шын азимуты мен дирекциондык бұ рышының арасындағ ы айырмашылық осы нү ктедегі шын меридианның зонаның осьтік меридианымен жақ ындасуына тең.

Мына формуладан шын азимут А₂ -ні табамыз:

Осьтік меридианнан батысқ а қ арай орналаскан нү ктелер ү шін меридиандардың жақ ындасуы теріс санмен керсетіледі.

Румбалар жә не олардың дирекциондық бұ рышпен байланысты. Геодезиялық ө лшеулерді ө ң деу кезінде сызық тардың бағ ытын сү йір бұ рыш арқ ылы анық тауғ а тура келеді. Бұ л жағ дайда румбалар колданылады. Осьтік меридианның жакын бағ ытынан екі жақ қ а қ арай бір нақ ты сызық қ а дейін есептелетін сү йір бұ рыш румба деп аталады.

Румбалар 0°-тан 90°-қ а дейін ө згереді жә не ә рбір ширектегі шамасы бірдей болуы мү мкін. Бағ ытты бір мә нде анық тау ү шін румбаның сандық мә нінің алдында ширектің аты кө рсетіледі. Мысалы: СШ (солтустік-шығ ыс), ОШ (оң тү стік-шығ ыс), ОБ (оң тү стік-батыс), СБ (солтустік-батыс).

13-суреттен ә рбір ширекте румбалар мен дирекциондық бұ рыштар арасын-да мынадай байланыс болатынын кө -реміз

I ширек (СШ) r = α

II ширек (ОШ) r₂=180°- α ₂;

III ширек (ОБ) г₃= α ₃-180°;

IV ширек (СБ) г₄=360°- α ₄.

Келесі сызық тардың дирекциондық бұ рышын анық тау. Егер 1-2 сызық тын дирекциондық бұ рышы (α _1-2) белгілі жә не жү рістің сол жағ ында жатқ ан горизонталь бұ рышы β _с ө лшенген болса, онда теодолит жү рісінің келесі 2-3 қ абырғ асының α _2-3 дирекциондық бұ рышы былай анық талады. 14-сү реттен

мұ ндағ ы φ = β _с -180°. Ендеше

Егер полигондағ ы жү рістің оң жағ ындағ ы жатқ ан горизонталь бұ рыш (β _о) белгілі болса, онда α _2-3 дирекциондық бұ рышы былай табылады:

мұ нда φ = 180°-β _о

Енді φ мә нін (15) тендікке қ ойып, мынаны табамыз:

Полигонның кез келген келесі кабырғ асының дирекциондық бұ рышын анық тау ү шін табылғ ан (14) жә не (16) формулаларын пайдаланып, былай жазуғ а болады:

Апта 6

Дә ріс 4 Топографиялық карталар жә не пландар

Масштабтар жә не олардың дә лдігі. Жер бетін планда немесе картада кескіндегенде жер контурының горизонталь проекцияларын табиғ и шамасымен бірме-бір кө рсету мү мкін емес. Демек, план немесе карта жер контурының горизонталь проекцияларынын кішірейген кескінін береді. Пландағ ы, яғ ни картадағ ы кесінді ұ зындығ ынын жердегі тиісті кесіндінің горизонталь проекциясына қ атынасы планның немесе картаның масштабы деп аталады. Масштаб:

жә не т. с. с. алынады.

Осындай масштаб сандық масштаб деп аталады, оның белімі жердегі сызық тардың план мен картағ а кескіндеу кезінде қ аншалық ты кішірейгенін кө рсетеді. Масштаб ә рбір план мен карта бетінің рамкасының оң тү стік қ абырғ асынын астында сандық (сандық масштаб) жә не графикалық (сызық тық масштаб) тү рде кө рсетіледі.

Карта жә не план туралы тү сінік. Геодезиялық ө лшеулер мен жекелеген учаскелердің тү сірулері жер беті, оның сапалық жағ дайының ө згеру зандылыктары, физикалық кеністік, табиғ и, жер ресурстарының халық шаруашылығ ының барлық салаларында пайдаланудағ ы ә леуметтік-экономикалық ерекшеліктері туралы жеткілікті дә режеде толық мағ лұ мат бере алмайды. Халық шаруашылығ ына қ ажетті осы сияқ ты жә не т. б. мә ліметтерді картография береді. Картография уақ ыт пен кең істіктегі процестер мен қ ұ былыстардың ө зара байланысы жә не ө згеруі туралы географиялық карталарды жасау мен ә дістерді пайдалану туралы ғ ылым.

Карта дегеніміз жер бетінің едә уір территориясының жердің кисық тығ ын еске ала отырып картографиялык проекцияда салынғ ан жазық тық тағ ы кішірейген кескіні. Карта арқ ылы шешілетін міндеттердің сан алуандығ ы мазмұ ны жағ ынан да, олардың масштабтары жағ ынан да ә р тү рлі карталардың қ ажеттілігін тудырады. Мазмұ ны жағ ынан географиялық карталар жалпы географиялық жә не тақ ырыптық болып белінеді.

Жалпы географиялык карталарда жер беті туралы физикалық -географиялық мә ліметтер (бедер, топырак, ө сімдік, гидрография жә не т.б.) жә не адам қ ызметімен байланысты объектілер (елді мекендер, ө неркә сіптік кә сіпорындар, жол торабы жә не т.т.) кескінделеді. 1: 10000-1: 1000000 масштабтағ ы жалпы географиялық карталар топографиялық карталар деп аталады. Олар ірі масштабты - 1: 500, 1: 1000, 1: 2000, 1: 5000, 1: 10000, 1: 25000, 1: 50000, орта масштабты - 1: 100000, 1: 200000, ұ сак масштабты - 1: 500000, 1: 1000000 болып бө лінеді. 1: 500, 1: 1000, 1: 2000 жә не 1: 5000 масштабтағ ы топографиялық карталар топографиялық пландар деп аталады. Жер бетінің шектеулі учаскесі бедерінің контурлары мен пішіндерін горнзонталь проекцияда кағ аз бетінде кішірейтіп жә не осы сияқ ты кескіндеуді (жер қ исық тығ ы ескерілмейді) топографиялык, план деп атайды.

Ұ сақ масштабты карталары халық шаруашылығ ының дамуын негізгі жобалау кезінде жерді жалпы зерттеуге, су кең істігінің жә не жер бетінің қ орларын есепке алуғ а, кү рделі инженерлік объектілерді алдын ала жобалауғ а, еліміздің қ орғ аныс мү ддесіне арналғ ан.

Орта масштабты карталар егжей-тегжейлі мазмұ нғ а жә не неғ ү рлым жоғ ары дә лдікке ие болады; олар ауыл шаруашылығ ында егжей-тегжейлі жобалауғ а, жолдарды, трассаларды, электр жеткізу желісін жобалауғ а, селолық елді мекендерді алдын ала жоспарлау жә не салуғ а, пайдалы қ азбалардың қ орын барлау жә не іздестіруге арналғ ан.

Ірі масштабты карталар мен пландар ә р алуан жү мыстарды неғ ұ рлым дә л егжей-тегжейлі жобалау (суландыру, қ ұ рғ ату, кө галдандыру, қ алалардың басты жоспарларын жасау, инженерлік тораптарды жә не коммуникацияларды жобалау) ү шін жасалады.

Тақ ырыптык арнайы карталар жалпы географиялық карталардың негізінде жасалынады, бірақ олардың элементтерінің бірі ғ ана барынша толық ашылады (топырақ карталары, орман, сортаң дану, дымқ ылдану геологиялық карталар жә не т. б.).

Қ азіргі уақ ытта пайдалы қ азбалар кенін барлау жә не игеру кезінде жердің ү лкен ауданын мелиорациялау жә не игеру жө ніндегі шараларды жү зеге асыруда, жолды салуда, айналадағ ы ортаны қ орғ ауда жә не халық шаруашылығ ының басқ а мақ саттарында арнайы салалық карталар жасалынады.

Топографиялық карталардың жол-жол сызығ ы жә не номенклатурасы. Топографиялық карталар ү лкен территорияларғ а жасалады, олар кө птеген беттен тұ рады. Картаның бетке бө лінуін жол-жол сызық, ал беттің белгісін картаның номенклатурасы деп атайды. Топографиялық картаның ә рбір беті трапеция болып саналады, оғ ан номенклатура беріледі. Қ арта бетінің номенклатурасы рамканың солтү стік қ абырғ асының ү стінде орналаскан. Номенклатураның жанында, одан басқ а осы жерде, ең ірі болып саналатын елді мекеннің аты жазылады. Ә рбір бетте тағ ы да қ атар жатқ ан беттердің номенклатурасы керсетіледі, мұ ның ө зі карталарды жалғ астырып жапсырғ ан кезде оларды іріктеуді жең ілдетеді. Осы жазулар беттің рамкасының сыртындағ ы қ абырғ асының ортасында орналасады.

Карталардың номенклатурасы негізін 1: 1000000 масштабтағ ы карта қ ұ рады, оның рамкасының ө лшемі бойлық та 6°, ал ендікте 4°. Осы масштаб бетінін номенклатурасы белдеуді білдіретін латын алфавитінің бас ә рпінен жә не реттік нө мірін кө рсететін цифрлардан тұ рады.

Мысал ретінде М-41-60-Б-Г карта бетінің номенклатурасының 1: 1000000 масштабтан бастап рет-ретімен кұ растыруды қ арастырамыз.

М-41 бет 1: 100000 масштабтағ ы 144 бетке бө лінеді, олар 1, 2, 3,..., 144 цифрларымен белгіленеді. Осы масштабтың 60-нө мірлі бетінің номенклатурасы М-41-60 болады.

1: 100000 масштабтағ ы М-41-60 картасының бір беті 1: 50000 масштабтағ ы картаның 4 бетіне сә йкес келеді: олар А, Б, В жә не Г ә ріптерімен белгіленеді. Осы масштабтың екінші бетінің номенклатурасы М-41-60-Б болады.

Осы бетті 4-ке бө луден 1: 25000 масштабтағ ы картаның 4 бетін алады; бұ л беттер а, б, в, г ә ріптерімен белгіленеді. Осы масштабтағ ы картаның ең соң ғ ы бетінің номенклатурасы М-41--6О-Б-г-4 болады.

1: 5000 масштабтағ ы картаның номенклатурасының негізі болып 1: 10000 масштабтағ ы картаның беті саналады, ал ол болса 1: 5000 масштабтағ ы картаның 256 бетіне бө лінеді. 1: 5000 масштабтағ ы картаның ең соң ғ ы бетінің номенклатурасы М-41-60 (256) болады.

1: 2000 масштабтағ ы картаның номенклатурасын алу ү шін 1: 5000 масштабтағ ы картаның беті 9 бө лікке бө лінеді; оларды орыс алфавитінің кіші ә ріптерімен белгілейді. Сонымен 1: 2000 масштабтағ ы картаның ақ ырғ ы бетінің номенклатурасы М-41-60 (256-и) болады.

Топографиялық карталардың масштабына байланысты жеке беттерінің ө лшемі туралы мә ліметтер жә не номенклатура ү лгілері 2-кестеде берілген.

1: 5000, 1: 2000, 1: 1000 жә не 1: 500 масштабтағ ы топографиялық пландарды жасаудың негізгі ережелеріне сә йкес ауданы 20 км²-тан аз учаскелердін планын жасау ү шін тікбурышты жол-жол сызық қ олданылады. Оның рамкасының ө лшемі 1: 5000 масштаб ү шін 40*40 см, ал 1: 2000, 1: 1000 жә не 1: 500 масштабтар ү шін 50*50 см болады. Бұ л жағ дайда жол-жол сызық тын негізі ретінде 1: 5000 масштабтағ ы картаның беті қ абылданып, олар араб цифрымен белгіленеді. Оғ ан 1: 2000 масштабтағ ы картаның 4 беті сә йкес болады. Олардың ә рқ айсысы 1: 5000 масштабтағ ы беттің нө міріне орыс алфавитінің бас ә ріптерінін (А, Б, В, Г) бірін қ осып жазу арқ ылы белгіленеді. Мысалы: 14-Б.

1: 2000 масштабты картаның бетіне рим цифрларымен (I, II, III, IV) белгіленген 1: 1000 масштабтағ ы тө рт бет жә не араб цифрымен (1, 2, 3,.... 16) белгіленген 1: 500 масштабтағ ы 16 бет сә йкес келеді.

Осыларғ а сә йкес, 1: 1000 масштабтағ ы карта бетінің номенклатурасы 14-Б-ІV (17-сурет), ал масштабы 1: 5000 ү шін 14-Б-16 болады.

Геологиялық барлау жұ мыстарын келешекте жү ргізілетін ауданның керекті карта беттерін табуғ а жә не олардың номенклатурасын тез анық тауғ а арналғ ан карталардың қ ұ рама кестелері атты жинақ тар бар. Олар меридиандар мен параллельдер аркылы осы масштабтағ ы карта бетіне сә йкес келетін торларғ а бө лінген ұ сақ масштабты схемалық карталар болып табылады.

Пландар мен карталардың шартты белгілері. Топографиялық карталардың шартты белгілері шартты белгілерден, оларды тү рлі-тү сті безендіруден, тү сіндірме жазулар мен цифрлы белгілерден тұ ратын біртұ тас жү йе болып табылады.

Шартты белгілер жә не олардың тү р-тү стері жердің ә р тү рлі объектілерін жә не тектік тү рлерін кернекі кө рсетеді. Тү сіндірме жазбалар жә не цифрлық белгілеулер шартты белгілерді кескінделетін объектілердің жеке ерекшеліктері туралы мә ліметтермен толық тырады.

Біркелкі объектілердің ә р тү рлі масштабты топографиялық карталардағ ы кескіні жә не бояуы негізінен алғ анда бірдей, тек кө лемдері жағ ынан ғ ана ө згеше болады. Белгілі бір топқ а енетін объектілердін сапалық жә не сандық сипаттамалары олардың ө зіне тә н ерекшеліктерін аздағ ан толық тырумен еске салатын бастапқ ы графикалық белгілермен беріледі.

Шартты белгілер ө зінің атқ аратын міндеті жә не қ асиеттері жағ ынан масштабтык, масштабтан тыс жә не тү сіндірме шартты белгілер болып бө лінеді.

Объектілер ө зінің шын мә ніндегі кө рінісінде масштабтық контурлы шартты белгілермен белгіленеді; мұ нда олардың кө лемдерін (ұ зындығ ын, енін жә не ауданын) картадан ө лшеуге мү мкіндік болуы тиіс. Ә рбір осындай шартты белгі контурдан, яғ ни кескінделетін объектінің пландағ ы кө рінісінен жә не фон-дык бояу тустері, тү рлі-тусті штрихтар немесе белгілер торлары тү рінде толтырылғ ан тү сініктеме жазбалардан тұ рады. Объектілердің контурлары нү ктелік пунктирмен немесе жің ішке тұ тас сызық пен жер бетінің бедерін жә не шын мә ніндегі сұ лбағ а (абрис) ұ ксастығ ын сақ тай отырып белгіленеді.

Масштабтан тыс (нү ктелік) шартты белгілермен сұ лбасын картанын масштабына тү сіруге мү мкін болмайтын кө лемі шағ ын объектілер белгіленеді (ескерткіш, жеке тұ рғ ан ағ аш, кө пір, кұ дық жә не т. б.). Масштабтан тыс шартты белгілер - тиісті объектінің сыртқ ы тү рін еске салатын шағ ын геометриялық фигуралар. Масштабтан тыс шартты белгілер нү ктелерінің бірі жердегі объектінің орналасу жағ дайын кө рсетеді. Осы нү ктелермен картадағ ы объектілердің координаталарын жә не ө зара кашық тығ ын анық тайды.

Ө зендер, каналдар, жолдар жә не баска сызық тық объектілер де масштабтан тыс шартты белгілермен кескінделеді. Осы белгілер объектінің осін, яғ ни ортасын табиғ и орнына толық сә йкестікте береді, ал оның ені біршама ұ лғ айтылып кө рсетіледі.

Жазулар жә не тү сіндірме шартты белгілер масштабтық жә не масштабтан тыс шартты белгілермен ү йлесімді тү рде қ олданылады да, олар объектілердің қ осымша сипаттамалары ретінде кызмет атқ арады. Елді мекендердің, ө зендердің, кө лдердің, таулардың жә не т.б. аттары толык жазылады. Қ ысқ артылғ ан жазулар объектілердің шартты белгілерінің жанында орналасады; олар объектілердің маң ызын немесе қ асиетін тү сіндіреді. Мысалы, мк.- мектеп, вкз.- вокзал. Цифрлық белгілер кө біне объектінің сандык сипаттамасын (кө пірдің ұ зындығ ын, енін жә не жү к кө теру кабілетін; ағ аштардың биіктігін, диаметрін жә не олардың ара кашыктығ ын, т. б.) керсету ү шін қ олданылады.

Топографиялык карталарды тү рлі-тү сті безендіру оның кө рнекілігін жә не айқ ындығ ын анағ ұ рлым арттыруғ а септігін тигізеді. Бояулардың тү сі кескінделетін объектілердің шын ө ң іне негізінен сә йкес болады; ормандар - жасыл, гидрография - кө к, жер бедері - коныр, елді мекендердің сұ лбалары, темір жолдар, кө птеген ө неркә сіптік, халық шаруашылық жә не ә леуметтік-мә дениет объектілері - кара бояулармен боялады.

Апта 8