Жүзудің статикалық және динамикалық негізгі ұғымдары мен заңдары

Жү зудің статикалық зандары - гидродинамикалық қ ысымның кү штерімен тығ ыз байланысты. Бұ л кү штер суғ а енген адамның денесіне жан-жақ тан қ ысым ә серін жасайды. Мысалы, жү зуші терең ге сү ң гігенде немесе терең судың астымен жү згенде қ ұ лақ тың іші шың ылдап, бас, буындар ауыра бастайды. Ол қ ұ лақ тың ішіндегі дабыл жарғ ағ ына, бас миы жә не буындарғ а судың қ ысым кү ші ә сер етуімен байланысты.

Судың қ ысым кү ші ә р уақ ытта да адамның денесіне кө лденең кедергі келеді. Су терең деген сайын қ ысым кү ші кө бейе тү седі. Мысалы, адам ә рбір метр суғ а батқ ан сайын судың қ ысымы 0, 1кг/см/ кө бейеді, ал 10 метр терендікте қ ысым кө лемі 1 кг/см/ жетеді, яғ ни бір тә сілдік, атмосфера болады /судың меншікті салмағ ын терендікке кө бейткенде оның қ ысымына тең болады/.

Адамның толық немесе жарым-жартылай суғ а батқ ан денесінің ә рбір бө лшектеріне тү сетін қ ысым - статикалық кү штерінің айырмасына, судың итеру кү ші пайда болуына ә сер етеді. Адамның суғ а батқ ан денесінің кө лемімен итеріліп шық қ ан судың салмағ ы тең, бұ л жоғ ары итерілген судың кү ші. Архимед заң ы бойынша, бұ л кү ш тіп-тік бағ ытталады жә не кө лемі орта ауырлығ ына жұ мсалады.

Орта ауырлық пен шық қ ан судың кө лемін орта қ ысым деп те атайды. Суды итеріп шығ аратын кү ш осы нү ктеге жұ мсалады /35-36 суреттер/.

Жү зушінің денесіне судың итеру кү шінен басқ а дене ауырлық кү ші де ә сер етеді /35, 36 суреттер/. Бұ л кү ш ә рдайым тұ рақ ты жә не дененің жалпы орталық ауырлығ ына жұ мсалады. Жү зушінің дене ұ стау қ алпы ө згерілген сайын жалпы орталық ауырлық ауысып тұ рады. Дененің орта қ ысымы жалпы орта ауырлық қ а қ арағ анда аяқ қ а қ арай орналасқ ан. Дененің ауыр кү ші, судың итеру кү ші тү рлі нү ктеге жұ мсалады жә не қ арама-қ арсы бағ ытталады. Сондық тан денеге шыр айналдыратын кү ш ә сер етеді /35 сурет/. Бұ л жағ дайда жү зуші денесінің гидростатикалық тең салмағ ы бұ зылады, оның аяқ тары тө мен тү се бастайды. Ал ә йел жү зушіге бұ л жағ дай кө п ә серін тигізбейді. Еркек жү згіштердің дене қ ұ рылысына байланысты, бұ л жағ дай байқ алып отырады.

Гидростатикалық тепе-тең дік жағ дайына дене тұ рысы, дене кө лемін ө згертетін тыныс қ имылдары ә серін тигізеді.

Жү зуге ү йрету барысында осы заң дарды есте сақ тағ ан жә не егер дене салмағ ынан сыртқ а итеретін кү ш артық болса, дене су бетіне қ алқ ып шығ ады. Ал егерде ауырлық кү ш сыртына итеретін кү штен кө п болса, дене су бетіне қ алқ ып шық пайды, сол себептен дене судың тү біне кете бастайды. Егерде дененің ауырлық кү ші итеріп шығ арылғ ан судың салмағ ымен тең болса дене судың ішінде қ алқ ып тұ рады.

Адамның денесінің суда қ алқ у қ асиеті судың жә не дененің меншікті салмақ тарына байланысты.

Суда қ озғ алу арқ ылы қ осалқ ы кү ш алуғ а болады, ол судың бетіне шығ уғ а жә не қ алқ ып тұ руғ а кө мек береді. Дененің меншікті салмағ ы тыныс алу, дем шығ ару арқ ылы ө згеріп тұ рады. Мысалы, терең дем алғ анда кө кірек қ уысы кең іп, дененің кө лемі ұ лғ аяды, сонымен байланысты орташа салмақ азаяды. Сондық тан кө п суды ығ ыстырып шығ арады да, кө теру кү ші кө бейе тү седі /37- сурет/.

Демді іштен сыртқ а шығ арғ анда адамның орташа салмағ ы кө бейеді. Адамның денесі ә ртү рлі қ осылыс қ ұ рамдарынан тұ рады: сү йектің ткані, бұ лшық ет ткані, май ткані, тағ ы басқ а тканьдер -/ткань- клеткалардың тобы/. Ә рбір қ ұ рамның меншікті салмағ ы ә ртү рлі болады. Мысалы, сү йектің меншікті салмағ ы - 1, 873 г/см; бұ лшық еттің меншікті салмағ ы - 1, 041-1, 055 г/см³; майдың меншікті салмағ ы -0, 92 - 0, 93 г/см³; ішкі мү шелердің меншікті салмағ ы-1, 045 1, 072 г/см³; тері тканьдері - 0, 92-0, 93 г/см³. Бұ лардың меншікті

салмақ тарын салыстырып қ арағ анда дененің суғ а батып кетуін, судың бетіне қ алқ ып шығ уын, ә лде тең болып қ алқ ып тұ руын айыруғ а болмайды. Ол ү шін судың меншікті салмағ ын дененің орташа салмағ ымен салыстыру керек.

Адам денесінің орташа салмағ ы жай тыныс алғ анда -1, 04-1, 069 г/см³ болады. Бұ л кө лем ө мір бойы ө згеріп тұ рады. Ә детте ә йелдердің денесі кө бінесе май ткандарынан, балалардың денесі шеміршектен тұ рады. Олардың меншікті салмағ ы ер адамдардан кем болады, себебі ер адамдардың денесі кө бінесе сү йек жә не бұ лшық еттерден тұ рады.

Сү йек буындарының салмағ ы ә ртү рлі болу себебі бұ лшық еттердің кө лемі, ішкі мү шелердің ә ртү рлі қ арым-қ атынаста орналасуына байланысты.

Жү зушінің денесімен судың бір-біріне динамикалық кө мектесе ә рекет жасауы дененің шапшаң дық пен жылжуына байланысты. Ішкі кү штің жә не қ ысымның пайда болуына осы байланыс себепші болады. Ү йкелу кү ші Ғ /38 - сурет/ дененің ү стімен жамай бағ ытталады, ал қ ысым кү ші R - оғ ан тік тұ рады. Олар судың жалпы жинақ ты кү шін R - кө лемін жә не бағ ытын анық тайды. Судың динамикальқ кұ ш ү лесі, ү йкелу кұ штің ү лесінен аса басым тү седі. Жай тұ рғ ан суғ а қ ысымның таратылуы қ имылдағ ан денеғ е қ арағ анда айырмашылығ ы ерекше. Ағ ынды суда кө терілген жә не тө мендеген қ ысым алаптар пайда болады.

Дененің ағ ынмен кездесетін алабында судың қ ысымы жоғ ары, ал дененің кейінгі жағ ында судың қ ысымы тө мендеп ү йірім пайда болады. /39 - сурет/.

Мысалы, кө рсетілген 38 жә не 39 суреттерде судың кү ші адамның ілгері қ озғ алуына кедергі болады. Бұ л жағ дайларды кү штің гидродинамикалық кедергісі деп айтқ ан жө н.

Сондай-ақ қ ол жә не аяқ пен ескенде пайда болатын, адамды ілгері жү ргізетін кү шті сү йеніш кү ш деп атайды /41 - сурет/