Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






А.Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы.






А. Байтұ рсынов - – қ азақ балаларының ана тілінде сауат ашуына да кө п кү ш жұ мсады. 1902 жылдан бастап ашылғ ан ү ш жылдық бастауыш мектептерде шә кірттер сауат алдымен орыс тілінде ашатын. Қ азақ ша оқ ылатын пә ндердің тілі қ азақ ша болғ анмен, жазуы, яғ ни ресми тү рде қ абылданғ ан графикасы жоқ еді. Сондық танда ә р мұ ғ алім ө з ың ғ айына қ арай не орыс, не араб жазуларын пайдаланатын. А.Байтұ рсынов бастағ ан бір топ қ азақ зиялылары 1905 жылы 26 шілдеде Ресей Империялық Министрлер Советінің Председателі петиция жазады. Ондағ ы қ ойғ ан талаптардың бастылары: «қ азақ даласында оқ у-ағ арту ісі дұ рыс жолғ а қ ойылсын, ол ү шін ауыл мектептерінде балалар қ азақ ша сауат ашатын болсын. Оқ у ана тілінде жү ргізілсін» т. б. Осы талаптарды жү зеге асыру ү шін А. Байтұ рсынов қ азақ ша оқ у қ ұ ралы (1912) тұ ң ғ ыш ә ліппе қ ұ ралын жазды. Мысалы, 1892 жылы Қ азанда басылғ ан «Букварь для киргизов» деген қ ұ ралы жеті рет қ айта басылып, 1925 жылғ а дейін қ азақ мектептерінің негізгі оқ у қ ұ ралы ретінде пайдаланылып келген. А. Байтұ рсынов 1926 жылы «Ә ліпбидің» жаң а тү рін осы кү нгі суреттермен берілген Ә ліппе кітабын жазды. Ал бұ л «Ә ліпбидің» 1928 жылы Қ ызылордада шық қ ан 3-басылымы қ азақ тілінде басылғ ан кітаптар кө рсеткішінде тө мендегіше бағ аланды: «Жаң а қ ұ рал қ азақ тұ рмысына ү йлесімді суреттері бар. Емлесі жаң а. Қ азақ стан білім ордасы мектептерде қ олдануғ а ұ йғ арғ ан... Ахметтің 7 рет басылғ ан бұ рынғ ы «Ә ліпбиі» («Оқ у қ ұ ралы») қ азақ жұ ртына орасан кө п пайда келтірген еді... Бірақ соң ғ ы кездерде жаң а тә ртіптер шығ а бастағ аннан кейін ол «Ә ліпби» ә діс жө нінен де, мазмұ н жағ ынан да ескірген. Мынау жаң а «Ә ліпбиі» бұ рынғ ысынан қ ай ретте болса да аса артық. Бұ л «Ә ліпбидің» мазмұ ны қ азақ жағ дайына қ арай, мемлекет білім кең есінің жаң а программасына ү йлесімді болып шық қ ан. Ә ң гімелері балалар ү шін қ ызық, жең іл, заманғ а лайық «Ә ліпби» кө ң ілдегідей болып шық қ ан».

1912 жылы мектеп балаларына қ азақ ша сауаттандыратын «Оқ у қ ұ ралын» жазғ аннан кейін кө п ұ замай енді мектепте қ азақ тілін пә н ретінде ү йрететін оқ улық жазуғ а кіріседі. Бұ л оқ улық тың фонетикағ а арналғ ан 1-бө лімі «Тіл қ ұ ралы» деген атпен алғ аш рет 1915 жылы жарық кө рді. Осы кітаптың морфологияғ а арналғ ан 2-бө лімі 1914 жылы, ал синтаксиске арналғ ан 3-бө лімі 1916 жылы басылып шығ ып, 1928 жылғ а дейін ә лденеше рет қ айта басылып пайдаланылып келді.

«Тіл қ ұ ралы» - қ азақ мә дениетінде бұ рын болмағ ан соны қ ұ былыс. Оның қ азақ жұ ртшылығ ы ү шін мү лде тың дү ние екендігін оқ улық тың кіріспесінде автор арнайы атап ө теді. Ол осы оқ улық ты қ азақ грамматикасына қ атысты категориялардың ә рқ айсысына тұ ң ғ ыш қ азақ ша терминдерді ұ сынады. Кү ні бү гінге дейін қ олданып жү рген «зат есім, сан есім, етістік, есімдік, одағ ай, ү стеу, шылау, бастауыш, баяндауыш» деген т.б. сан алуан лингвистикалық ғ ылыми терминдердің баршасы А. Байтұ рсыновтікі.

Оқ улық тың тағ ы бір қ ұ ндылығ ы қ азақ тілінің грамматикалық басты салалары -– фонетика -– дыбыс туралы ғ ылым, морфология –- сө з қ ұ рамын зерттеу, ал синтаксис сө йлем қ ұ рылысын зерттеу т. б. деп саралап тұ ң ғ ыш тың нан ғ ылыми жол салуында болып отыр.

Ғ алымның тіл ү йретудегі сің ірген ең бегі мұ нымен шектелмейді. Ол қ олданбалы грамматиканы да жазғ ан болатын. Бұ л жұ мысын «Тіл жұ мсар» деген атпен екі бө лімді кітап етіп, 1928 жылы Қ ызылордада шығ арғ ан еді.

А. Байтұ рсынов қ азақ тілін оқ ыту ә дістмесінің іргетасын қ алаушы. Ол - Қ азақ тілін дыбысқ а бө ліп оқ ыту арқ ылы сауаттандыру ә дісінің негізін салды. Бұ л салада бірнеше ә дістемелік мақ алалар жазып, соның негізінде 1920 жылы Қ азанда «Баяншы» деген атпен методикалық кітапша шығ арды. Мұ нда автор мұ ғ алімдерге «Ә ліппені» пайдаланудың, сауат ашу ә дістерінің жол-жобасын кө рсетіп берді.

Сө йтіп ғ ұ лама ғ алым ө зінің алдына жү йелі бағ дарлама қ ойып, бұ ларды біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен қ азақ ша сауат аштыруды кө здеп «Оқ у қ ұ ралды» жазды, онан соң қ азақ тілінің ғ ылыми грамматикасы «Тіл қ ұ ралын» ұ сынды, тілді дұ рыс жұ мсай білу тә ртібін кө здеп «Тіл жұ мсарын», тө ртінші -– сауат аштыру, тілді оқ ытудың ә дістемесін жасауды алып, «Баяншыны» жазды.

А. Байтұ рсынов - қ азақ тілінен оқ улық, бағ дарлама жазып, қ азақ тілін оқ ыту ә дістемесінің дамуына зор ү лес қ осқ ан белгілі ғ алым болды. А. Байтұ рсынов - қ азақ тілін оқ ыту ә дістемесінің іргетасын қ алаушы.

Жазудың шығ у тарихы жә не даму кезең дері.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.