Сөздің тура және ауыспалы мағынасы. Сөз мағынасын ауыстырудың жолдары.

Сө з мағ ынасы дамып, жетіліп отыратын тілдік қ ұ былыс. Сө здің бастапқ ы атауыш немесе тура мағ ынасы сө здің басқ а мағ ыналарына негіз болады. Сө здің затты, қ ұ былысты тікелей атаудан туындайтын мағ ынасы атауыш (номинативті) мағ ына деп аталады. Ол мағ ына затты, қ ұ былысты тікелей атап кө рсететіндіктен кейде сө здің тура мағ ынасы деп те аталады. Тура мағ ынада қ олданылатын сө здердің басқ а сө здермен байланысы, ара - қ атынасы сол ө здері белгілейтін ақ иқ ат болмыстағ ы заттар мен қ ұ былыстар арасындағ ы байланысқ а сә йкес келеді жә не олардың қ олданыс аясы ө те ауқ ымды, ә рі еркін болады. Мысалы, келу етістігі Мен ауылдан кеше кө лік жалдап келдім деген сө йлемдегі ә р сө збен тіркесіп жұ мсала береді. Сол сияқ ты табу деген сө з жоғ алғ ан нә рсені (малды, затты, бұ йымды) табу, жұ мбақ тың шешімін табу сияқ ты еркін тіркес жасауғ а актив қ атысады.

Атауыштық тура мағ ынадағ ы сө здер басқ а сө здермен еркін қ арым-қ атынасқ а тү сіп отыратындық тан, сө здің жеке тұ рып беретін мағ ынасы еркін мағ ына болып та табылады. Мысалы, ай, кү н, тау, жел, ағ аш, орман сө здерінің ә рқ айсысында заттық ұ ғ ымдарды білдіретін денотаттық тура атауыш мағ ына да, еркін тіркесімділік сипатқ а ие еркін мағ ына да бар. Сө здің жеке тұ рып білдіретін, тілдің қ азіргі дең гейінде тіл иесіне тү сінікті тура, атауыштық, денотаттық мағ ынасы сө здің тұ рақ ты негізгі мағ ынасы болып танылады.

Сө здің ақ ық ат болмыспен, ондағ ы заттармен, қ ұ былыстармен байланысып жататын мағ ынасын тіл білімінде денотаттық мағ ына деп атайды. Денотаттық мағ ына айналадағ ы заттың, қ ұ былыстың адамның сезім мү шелеріне ә сер етуіне негізделетін, кө рнекті нақ ты ойлауғ а қ атысты қ абылдаудан туындайтын ұ ғ ым негізінде қ алыптасқ ан ақ иқ ат дү ниенің обьективті бейнесі. Мә селен, лақ ты ешкі дегенде тың даушығ а ө зі кө зімен кө рген, сезіміне ә сер еткен егіз лақ ерткен қ ара ешкінің, ақ лақ ты тоқ ал ешкінің, кө к лақ ты ақ ешкінің, сұ р лақ ерткен желіні жер сызғ ан бө рте ешкінің т.б. бейнесі елестейді. Мұ ндағ ы ешкі, лақ деген жалпылама атаулар ә р тың даушының кө рнекі, бейнелі ойлауына байланысты ешкі, лақ тың нақ ты бейнесін беретін белгі, нышандармен (тоқ ал, ақ, қ ара, бө рте, желінді т.б.) айқ ындалады, нақ тылық сипат алады.

Денотат дегеніміз белгілі бір сө зді айтқ анда, ойымызғ а оралатын зат (қ ұ былыс) немесе оның ерекше белгілері. Денотат кө бінесе сө здің тура (атауыштық) мағ ынасында сақ талады.

Сө здің тура атауыш мағ ынасының негізінде туып ө рбіген ауыс, нақ ты, абстракті мағ ыналары сө здің лексикалық мағ ыналарының тү рлері болып табылады жә не олар туынды атауыштық сипатқ а ие.

Сө здің атауыштық негізгі мағ ынасын басқ а бір затқ а, қ ұ былысқ а атау етіп ауыстырып қ олданудан туындағ ын мағ ынаны сө здің ауыс мағ ынасы деп атайды. Мысалы, кө з деген сө здің адам мен жан-жануарлардың дене мү шесінің бірін білдіретін мағ ынасы тұ рақ ты, негізгі, бастапқ ы, тура, денотаттық, еркін мағ ына. Ал кү ннің кө зі, бұ лақ тың кө зі, кө з жауын алады (жайнап тұ р) дегендердегі кө з сө зінің білдіретін мағ ыналары бастапқ ы тура мағ ына негізінде ө рбіген ауыспалы мағ ыналар.

Тура мағ ынадан келесі бір ұ ғ ымды беру ү шін ауысқ ан мағ ына біртіндеп солғ ындағ анда, білдіретін ұ ғ ымда да азды-кө пті рең кілік ө згерістер орын ала бастайды. Мысалы, Шалкиіздің:

Батыр жігіт жау бастар,

Ағ а жігіт қ ол бастар - деп келетін жолдарда,

немесе Махамбет ақ ынның:

Исатай деген ағ ам бар,

Ақ кіреуке жағ ам бар- дегеніне,

немесе Доспамбет жыраудың:

Азаулының Аймә дет ер Доспамбет ағ аның

Хан ұ лынан несі кем?

Би ұ лынан несі кем?

Азаулыда ағ а болғ ан ерлер кө п еді, - деген жыр жолдарына жү гіне отырып, Р.Сыздық қ азақ тілінде ағ а сө зі “ жасы ү лкен ер адам ” деген тура, негізгі мағ ынасымен қ атар ертеректе “ бас, басшы, ел (ру, тайпа, халық) басшысы, ә скери басшы (қ ол басы)” деген ауыспалы мағ ынада жиі қ олданылып, терминдік сипатта жұ мсалғ анын, бертін келе, XVIII-XIX ғ асырларда, бұ л сө здің “ қ олбасшы, ә скери басшы ” мағ ынасы солғ ындап, ол ауыспалы мә нде қ олданылғ анда “ жасы ү лкен, сыйлы, қ ұ рметті адам ” деген ұ ғ ымда жұ мсала бастағ анын айтады [64.16-18].