Жай сөйлемнің құрылымына қарай түрлері, жеке сипаттама.

Жай сө йлем - бір немесе бірнеше сө з бе сө з тіркестерінен қ ұ ралып, тиянақ ты бір ғ ана ойды білдіретін сө йлем. Негізгі ерекшелігі – қ ұ рамындағ ы сө здер ө зара бір-біріме семантикалық бірлікте болады, екпін тұ тастығ ы, сө здердің орын тә ртібі сақ талады. Мысалы: таң атып келеді. Семантикалық жағ ынан жай сө йлем толық мағ ыналы сө здерден қ ұ ралып, сө йлемнің мазмұ нын айқ ындап тұ руы керек. Жай сө йлем бірнеше тү рге бө лінеді: Жақ ты, жақ сыз, толымды, толымсыз, жалаң, жайылма, атаулы. Жақ ты сө йлем грамматикалық бастауышы бар не бастауышы ерекше айтылмай, оның қ ай сө з екенін баяндауышпен ұ ластыра, атау септігінің сұ рақ тарын қ ою арылы білуге болатын сө йлемді айтамыз. олардың баяндауышы бастауышпен қ иысу ү шін белгілі жақ жалғ ауларында не жалғ аулық сыз жақ тық мағ ынада айтылады. Мысалы: Жақ сыз сө йлем– бастауышы жоқ оның орны жоқ талмайтын, айтылғ ан іс-ә рекет баяндауыш арқ ылы ү ш жақ қ а бірдей ортақ ұ ғ ымда жұ мсалатын сө йлемдерді айтамыз. Жақ сы сө йлемнің тү рлері. Жақ сыз сө йлемдердің тү р-тү рі олардың баяндауыштарына қ арай айырылады. 1. –у, -мақ, тұ йық райлы тұ лғ алы қ имыл есімі мен керек сө здерінен қ ұ ралғ ан баяндауышы бар сө йлемдер кө бінесе жақ сыз сө йлем болады. Мысалы: қ ол қ усырып босқ а отырмау керек. 2. барыс септікті тұ йық райлы етістікке, есімше, кө семше тұ лғ алы етістікке бол етістігі кө мекші болу арқ ылы жақ сыз сө йлем жасалады. Мысалы: Тұ қ ымды қ ұ рғ атпай ақ себе беруге болады.3. Кү рделі баяндауыш қ ұ рамында барыс септікті тұ йық рай тұ лғ алы етістіктен кейін тура келу кө мекшісі айтылу арқ ылы жақ сыз сө йлем жасалады. Мысалы: Сағ ан аздап досың ның желігін басуғ а тура келіп тұ р. 4. Барыс септіктегі тұ йық рай тұ лғ алы етістіктен болғ ан кү рделібаяндауыштың қ ұ рамында мү мкін (мү мкін емес) сө зі айтылу арқ ылы да сө йлем жақ сыз болады. Мысалы: Сан жү здеген адамнан кө шеде аяқ алып жү руге мү мкін емес. 5. Бірдең ені арман ете алмайтын кү рделі баяндауышты сө йлемнің негізгі сө зі келер шақ тық есімше (-р, -ар, -ер,) болып одан кейін сұ раулы –ма, -ме, шылау мен кө мекші –е етістігі айтылып та жақ сыз сө йлем болады. Мысалы: Ана кө к шө пке бауырың ды тө сеп жатар ма едің! Толымды жә не толымсыз сө йлемдер. Ойғ а қ атысты мү шелері тү гел айтылғ ан сө йлем толымды болады да, ойғ а қ атысты мү шелері тү гел айтылмағ ан олқ ы сө йлемдер толымсыз сө йлем деп аталады. Атаулы сө йлембірқ атар сө йлемдер сараланғ ан бастауыг пен баяндауыштан қ ұ ралмай, тек бастауыш ың ғ айындағ ы сө зден, сө з тіркестерінен қ ұ ралады: ТҮ Н. КЛУБ ТОЛЫ АДАМ. МУЗЫКА. Атаулы сө йлемдер осылай жеке сө зді не сө з тіркесін айрық ша сө йлемдік интонациямен айту арқ ылы жасалады. Атаулы сө йлемдердің мазмұ ны осы шақ тағ ы болмыстағ ы, қ ұ былысты білдірумен байланысты болады. кө бінесе кө ркем ә дебиетте, табиғ аттың суреті ретінде қ олданылады. мысалы: Айдала, Кө лдің биік қ абағ ы. Ә лсіз жел.