Сөйлемнің айтылу мақсатына, модальділігіне қарай түрлері.

Сө йлемдер коммуникативтік мақ сатына қ арай хабарлы, сұ раулы, лепті, бұ йрық ты болып бө лінеді. Кез келген сө йлем қ андай да бір дауыс сазымен айтылады. Онсыз сө йлем сө йлеушінің ойын, оның сол ойғ а, тың даушығ а деген қ атысын білдіре алмайды. Бұ л – интонацияның жалпы тіл-тілдегі маң ызы.

Хабарлы сө йлем. Белгілі бір ойды хабарлау мақ сатында қ олданылатын сө йлемді хабарлы сө йлем дейміз.

Хабарлы сө йлемнің негізгі грамматикалық белгілері:

1. Баяндауыштары, негізінен, ашық рай формалы етістіктен жасалды.

2. Ө зіне тә н интонациясы болады. Хабарлы сө йлем жай сө йлем жә не қ ұ рмалас сө йлем тү рінде де кездесе береді. Мысалы, Кө лқ ора табанына бір топ атты сау ете қ алды. Тү с кезінде ү й алдында аттар пысқ ырып, қ оң ырау сылдырады (Ә.Н). Сондай-ақ, екі негізді, бір негізді қ ұ рамда кө рінеді: Кә лен кө з қ иығ ын қ арт балық шығ а қ айта тастады (Ә.Н.).

Сұ раулы сө йлем. Белгілі бір ой сұ рау мақ сатымен айтылса, сұ раулы сө йлем деп аталады. Сұ раулы сө йлемнен кейін сұ рау белгісі қ ойылады. Сұ раулы сө йлемдер мына амалдар арқ ылы жасалады:

1. ма, ме, па, пе сұ раулық шылаулары арқ ылы. Мысалы:

- Сонымен, Мө ң ке қ алай? Жағ дайы жақ сы ма? (Ә.Н.).

- Тең ізге шық паймыз ба? (Ә.Н.).

2. Сұ рау мағ ыналы ғ ой, ау, ше шылаулары арқ ылы:

- Балалы болды деп есіттім ғ ой?

- Ие, қ ұ р қ ол емес, кү л шашары бар (Ә.Н.).

- Қ аратаз ше?

- Ол да сонда… (Ә.Н.).

1. Сұ рау интонациясы арқ ылы:

- Сен артың а ерген жастарды адастыратын алапаттың тұ рманысың.

- Алапат? (Ә.Ә бішев).

Мә ди ақ ырып қ алды:

- Мұ нан жеті жыл бұ рын? (Ә.Ә бішев).

2. Сұ рау есімдіктері арқ ылы: «Бұ л не? Қ алың жаудан қ аймық пайтын бетімнің мына қ ыздан қ айтқ аны қ алай? Мен кеше қ андай едім? Қ айрап алып қ алың жауғ а сермеген кө к семсер емес пе едім? Бү гін қ андай? Қ анатым қ айырылғ андай, семсерім майрылғ андай кү йдемін, бұ л қ алай?» (Ә.Ә бішев).

3. Болар, шығ ар кө мекші етістіктерінің қ атысуымен жасалады:

- Кө п керек шығ ар? – Екі жү з елу пұ т жетеді (Ғ.Мұ ст.).

Сұ раулы сө йлемдерде қ ойылатын сұ рақ тардың тү рі мынадай болады: ашық сұ рақ, кү мә нді сұ рақ, таң ырқ аулы сұ рақ, риторикалық сұ рақ.

3. Бұ йрық ты сө йлемдер. Белгілі бір ой бұ йрық мақ сатымен айтылса, бұ йрық ты сө йлем болады. Бұ йрық ты сө йлемнің мақ саты – тың даушыны немесе айтушыны ә лдебір қ имыл ә рекетке, іске итермелеу. Мысалы: Тапсырманы орындамай кө рші! Бұ йрық мағ ына сө йлеу ү стінде тү рліше рең кте беріледі. Бұ л сө йлем тек бұ йрық рай етістік формасынан ғ ана, басқ а формаларды да қ атыстырып жасалады.

1. Бұ йрық мағ ыналы баяндауыштардың ішіндегі негізгі тірек форма – етістіктің жалаң ІІ жақ бұ йрық рай тұ лғ асы арқ ылы жасалады. Бұ л баяндауышты тірек форма деуіміз – ол бұ йрық мағ ынаны ешбір қ оспасыз жалаң тү рде білдіреді.

Дә л осылайша ел ішінен тері-терсек жинап жү рген Ебейсінді бір кү ні Тә ң ірбергеннің атқ осшысы – ақ икө з жігіт іздеп кеп:

- Мырза шақ ырып жатыр. Қ ә не, дереу атқ а мін, - деді (Ә.Нұ рпейісов, «Қ ан мен тер», 265-б.).

2. І жақ қ а қ атысты бұ йрық ты, іс-ә рекетке жұ мсауды –айып, -ейір, -айың, -ейін формалы етістіктер жасалғ ан баяндауыштар білдіріледі. Етістік тудыратын бұ л жұ рнақ тардың тарихи жолын қ уғ анда былай саралауғ а болады: -айып, -ай, -ын, -ейін, -ей, -ін, -ай, -ей бұ йрық мағ ына беретін жұ рнақ, -ын, -ін, -ық, -ік, - жақ тық кө рсеткіштер. –ын, -н жақ тық кө рсеткіш ретінде бұ рын жиі жұ мсалғ ан.

ІІІ жақ қ а қ атысты бұ йрық ты білдіру ү шін келсін, айтсын тұ лғ алы бұ йрық рай етістіктер баяндауыш ретінде жұ мсалады.

4. Лепті сө йлемдер. Сө йлемдер белгілі бір ойды хабарлап қ ана қ оймайды, сө йлеушінің айтылғ ан ойғ а кө ң іл кү йін, сезімін қ оса білдіру мақ сатымен айтылса, лепті сө йлем деп аталады.

Лепті сө йлемдер адамның алуан тү рлі кө ң іл кү йін (қ уаныш, сү йініш, ө кініш, реніш, ыза, қ арсылық, жалыныш, мысқ ыл-ә зіл т.б.) білдіреді. Бұ л иннотациядан, баяндауыш формаларынан кө рінеді.

1. Эмоциялық мағ ына таң дану арқ ылы: Еламан бір сә т кө зін жұ мып тұ рып, қ ұ шырлана жұ тты.

– Қ айран дала! Жарық тық, осы жусан дә рі-ау! … (Ә.Нұ рп.).

2. Компоненттері да, де жалғ аулық тары арқ ылы біріккен кү рделі баяндауыштар да, де (алды да кетті) эмоциялық кү йді білдіру ү шін қ ызмет етеді.