Одағай: басқа сөз таптарынан айырмашылығы, лексика-семантикалық топтары, қызметі.

Одағ ай - сө з таптары категориясының бірі. Одағ ай сө з табына жататын сө здер адамның ә р тү рлі кө ң іл-кү йін білдіретін жә не де адамның кө ң іл-кү йіне байланысты айтылатын ишараттар мен тө рт тү лік малғ а, ү й хайуанаттарына арнайы шақ ыра айтылатын сө здер тобы. Қ азақ тіліндегі одағ ай категориясы – басқ а сө з таптарымен салыстырғ анда, фонетикалық, грамматикалық жә не семантикалық жақ тарымен ерекшеленіп кө рінетін, сонымен бірге ә уезділікке, арнайы ырғ ақ қ а, эмоциялы қ ұ былысқ а, интонацияғ а бай сө з табы. Одағ ай сө здердің кө ркем ә дебиетте ойды ә серлі жеткізу жағ ынан мә ні зор. Одағ ай сө здер тілге кө ркемдік сипат беретін, кө ркем шығ армада кө п қ олданатын сө здер. Мысалы: - Ойбай-ау, онда саудагер сұ мды біржола туралатып кетесің ғ ой!.. (Ғ.Мү с.); –Япырай, қ аншалық қ айран қ аларлық сергектік, сезгіштік бар. Михайловта» (М.Ә.). Ал, публицистика мен ғ ылыми зерттеулерде одағ ай сө здерді қ олдану сирек кездеседі.

Одағ ай тобына жататын сө здердің мағ ына жағ ынан заттың ө зі, сыны, саны, қ имылы не қ имылдың жай-кү йі туралы ұ ғ ымдардың бірін де білдірмейтін, басқ а ешбір сө з табына ұ қ самайтын сө йлемде не тұ рлаулы, не тұ рлаусыз мү шенің қ ызметін атқ армайтын, сө йлемдегі басқ а мү шелермен синтаксистік қ атынасқ а тікелей тү спейтін, не шылау сө здер сияқ ты сө йлемдегі басқ а мағ ыналы сө здермен селбесіп, оларды ө зара байланыстырып тұ ратын дә некерлік қ ызметі жоқ, семантикалық, морфологиялық белгілері мен синтаксистік қ ызметі жағ ынан ө зіне тә н ерекшелігі мол сө з табы екендігі тіл білімінде толық дә лелденген.

Одағ ай туралы мә ліметтер революцияғ а дейін шық қ ан ең бектерде кездеседі. Ондағ ы мә ліметтер одағ айды сө з табы деп тануда авторлар пікірі ә р тү рлі болғ анын кө рсетеді.Кей авторлар оны «частицағ а» қ осып, морфология қ арамағ ында қ арастырса, кейбірі синтаксис ішінде берген. Ә рі одағ ай сө здің мағ ынасы толық классификацияғ а тү спеген, авторлар негізінен одағ айдың кө ң іл-кү й тү ріне ғ ана тоқ талғ ан. Атап айтқ анда, Н.И.Ильминскийдің «Материалы к изучению киргизского наречия», А. Архангельскийдің «Грамматика народно –татарского языка», П.М. Мелионарскийдің «Краткая грамматика казахского языка» атты грамматикаларында одағ ай сө здер бірінде жеке сө з табы ретінде аталса, бірінде басқ а сө з таптарымен бірге аралас берілген.

Тү рік тілдерінде одағ айды жеке сө з табы ретінде беру жә не оның мағ ыналық топтарын кө рсету А.Н Кононов пен Н.А.Баскаковтың грамматикаларынан бастау алғ ан, дегенмен бұ л авторлардың одағ айды мағ ыналық топтарғ а бө луінде шатастырушылық бары кө рінеді. Кононов А.Н. одағ айды ең бегінде жеке сө з табы деп дұ рыс кө рсеткенмен, оның мағ ыналық тү рлерінің қ атарына «звукоподражательные слова» тү рін қ осып атағ ан. Бұ дан автордың ө збек тіліндегі одағ ай мен еліктеу сө здердің мағ ыналары арасындағ ы ара жікті ажырата алмағ аны байқ алады. Н.А.Баскаков та одағ айларды еліктеу сө здерден бө лек қ арамайды. Оны атауыш сө здердің қ атарына қ оса отырып, оның «междоиметия, выражающие чувства, эмоции, настроения, ощущени» и пр.; «междометия, выражающие призывы»; междометия, выражающие недовольство» деген тү рлері барын кө рсетеді (48.).

Одағ ай сө здің табиғ аты туралы нақ ты ғ ылыми пікір айтқ ан қ азақ тіл білімі ә леміндегі феномен атанғ ан Қ ұ дайберген Жұ банов. Адамның сезімін білдіретін одағ ай сө зде заттың ө зін, ісін, сынын айыра атайтын мә н жоқ, ол тұ тас кү йде тұ рып, кейде бір сө зді немесе бір сө йлемді білдіруі мү мкін, «бір нә рсені жақ сы істеген екенсің» десек те, «жаман істеген екенсің» десек те бә рекелде! деуге болады. Оның қ ай мағ ынада айтылғ андығ ын сө йлемдегі тұ рғ ан орнына қ арап жә не дауыс ырғ ағ ына қ арап айырамыз. Ө йткені одағ ай жіктелмеген сө з табы. Одағ ай сезім ү шін айтылмайды, оны ә лдекім қ уанғ ан боп айтып, ішінен жылап тұ руы мү мкін. Одағ ай ә рі зат атауына, ә рі іс-қ имыл атауына жақ ын сараланбағ ан сө з. Ә й! Мә! одағ айларының кімге айтылғ андығ ы, кімді шақ ыратыны белгісіз. Қ ап, ә ттеген-ай дегендер нағ ыз одағ ай, «ә, деген-айдан» қ алыптасқ ан. «тт» екі дыбыс емес, айтуғ а оң ай болу ү шін созылғ ан бір «т» дыбысы. «Мә сағ ан» дегенді одағ ай ретінде айтқ анда «мә ссағ ан» деп бір «с» ны бө ліп екі буынғ а жіберу де осы созам дегендік екенін нақ ты мысалдар арқ ылы дә лелдейді. Ғ алым одағ айлардың хабарлаушы сө здер, қ ұ рылысы жағ ынан жеке сө з, атқ аратын қ ызметі жағ ынан сө йлем, не сө йлемдер жинағ ы, бұ лар таптасқ ан сө зді (атауыш сө зді) сө йлемдерде одағ айланып тұ ратынын айта келе, оларды мағ ынасына қ арай «шаруашылық одағ айлары, қ атынас одағ айлары, кө ң іл одағ айлары» деп ү ш тү рге бө ліп, ә р мағ ыналық тү рдің қ алыптасу тарихына, ерекшелігіне, жасалу жолына талдау жасайды (17. 91-101).

1959 жылы жарық кө рген орыс тілінің энциклопедиясында одағ айғ а берілген тү сінікте одағ ай ішкі сезімді, адамның экспрессивтік жан-кү йін білдіргенмен, бірақ оны атамайтыны, баяндамайтыны, оның басқ а сө з таптары сияқ ты тү рлену қ асиетінің жоқ тығ ы, негізінен ө згеріске ұ шырамайтын сө здердің класы (сө з табы) ретінде беріліп, ол мағ ыналы сө здерге де, кө мекші сө здерге де жатқ ызылмағ ан (36. 40.).

Қ азақ тіл білімінде тіліміздегі одағ ай сө здерді жан-жақ ты зерттеген ғ алым Ш Ш. Сарыбаев. Ш. Сарыбаевтың орыс тілінде жазғ ан кандидаттық диссертациясының бірінші тарауы одағ айдың тіл білімінде жеке сө з табы ретінде танылуының тарихына арналғ ан. Екінші тарауда одағ айғ а жалпы сипаттама беріліп, ү шінші тарауда оғ ан классификация жасалғ ан. Тө ртінші тарауда бір мағ ыналы одағ айлар мен кө п мағ ыналы одағ айлар талданып, бесінші тарауда одағ айлардың интонациясы мен дыбыстық қ ұ рамы қ арастырылып, соң ғ ы алтыншы тарауда одағ айдың грамматикалық ерекшелігі сө з етіледі. Кейіннен бұ л зерттеу қ азақ тілінде жеке монография (30.) болып шық ты. Бұ рынғ ы оқ улық тарда еліктеу сө збен аралас беріліп ара жігі ашылмай жү рген одағ ай сө здер кейінгі шық қ ан мектеп оқ улық тары мен ғ ылыми грамматикаларғ а енгізілгенде, оның анық тама - ережелері нақ тыланып, мағ ыналары, тү рлері, ерекшеліктері дұ рыс кө рсетіліп берілді.

Адамдар арасында сө йлеу қ ұ ралы ретінде жұ мсалатын тілге сө йлесу, тү сінісу ү шін керек атауыш сө здер сияқ ты, бір нә рсенің дә лдігін, ө ткірлігін, ә серін білдіруде ө те-мө те қ ажет одағ ай сө здері де тілдің қ алыптасу, даму жолдарынан ө тіп, бү гінгі қ олданылу дә режесіне жеткен, тілдің ө з материалынан жасалғ ан сө здер. Одағ айлар басқ а сө з таптары сияқ ты ә р тү рлі жолмен қ алыптасқ ан. Мә селен, ә уел бастағ ы «иә, пірім-ай, ау, пірім-ай, ой, пірім-ай» деген бө лшектерден кө нілдің тү рлі жайына, райына, кү йінің ә уеніне орай дыбыстарының тү рленуінен, соң ғ ы қ осымшалар мен сө з басындағ ы қ аратпалар тү бірмен тұ тасып кетуінен «япырмай, апырмай, апырмой, ойпырмой» секілді одағ айлар жасалып, осы кірігу барысында ә р одағ айдың айтылу ә уеніне қ арай соң ғ ы дауысты дыбыстары бірде «а», бірде «о» болып тү рленген. Тіліміздегі «ойбай» мен «ойбой» одағ айларының қ алыптасуы да солай. Кө ң іл-кү й одағ айларының бірқ атары арап, парсы тілдерінен енген сө здер: Мысалы, ой-пір-ім-ай (ой, ай – қ азақ тың шақ ыру одағ айы, пір – ұ стаз, ійе - парсы; м (ім: пір-ім) – тә уелдеу қ осымшасы

Одағ ай мағ ынасында жұ мсалатын сө здер тұ лғ а жағ ынан ә р тү рлі. Оның қ ұ рамындағ ы сө здер негізінен мына сияқ ты тү лғ адағ ы сө здер болып келеді: Ойбай! Япырмай! ә ттең! тә йт! Тек! жә! сап-сап! ырит соқ! шә уім-шә уім! шек-шек! шө ре-шө ре! қ ұ ру-қ ұ ру! Хош! Хайыр! Рахмет! Ассаламағ алайкум! Алла! Дариғ а! Айналайын-ай! Опырым-ай! Шіркін-ай! Ойбай-ау! Бә рекелді-ай! Па деген! Я деген! Тә йірі деген! Жағ ың қ арысқ ыр! Айналып кетейін! Садағ аң кетейін! Топалаң келгір! т.б. Одағ айғ а жататын сө здердің қ ұ рамында бір фонемадан тұ ратын сө з де болады. Одағ ай сө з ретінде қ азақ тілінде а, ә, е, о, ы дауыстылары жиі қ олданылады, ә рі олар семантикасы жағ ынан мағ ынағ а бай келеді.

Тілде тұ тас ойғ а қ атысты адамның ә р тү рлі сезімдерін білдіретін одағ айлар қ ұ рылысы жағ ынан жеке сө з болғ анымен, жалпы ойғ а қ атысты мағ ына жағ ынан бір тұ тас сө йлемге де ұ қ сайды. Мысалы, «қ ап» одағ ай сө зінің «опыну» мағ ынасы - «байқ амай қ алғ ан екем!», «ишша» одағ айының жиіркену, тітіркену мә ні - «ишша, кү ннің суығ ын ай!» сө йлемінде айтылатын оймен тең. «Алақ ай, бә рекелде» сө здерінің мағ ынасы да хабарлау жағ ынан сө йлем сияқ ты.

Одағ айлар білдіретін мағ ыналарының ә р тү рлілігіне қ арай ү ш топқ а бө лінеді.

1. Кө ң iл-кү й одағ айлары. Сө йлеуде сө йлеуші адам хабарды тек хабарлап қ ана қ оймайды, хабармен бірге ө з ойына ө ң бере сө йлейді. Хабар беруде сө йлеушінің қ уанта, таң дандыра, кү лдіре, ызаландыра, ө тіне, кекесіндей, сұ рай, бұ йыра, айтқ ан ойы кө ң іл-кү й одағ айлары арқ ылы беріледі. Мысалы: -Па, шіркін! ө мір болсаң, бол осындай! -Мырқ ымбай! Мырқ ымбай! Бай-бай-бай!.. жү рмісің жай (Б.М.) - деген сө йлемдерде сө йлеушілердің айтқ ан ойына тә н сезім «па, шіркін жә не бай-бай-бай» кө ң іл-кү й одағ айлары арқ ылы берілген.

Кө ң іл-кү й одағ айлары сан жағ ынан аса кө п болмағ анымен, семантикалық қ ұ былуы жағ ынан ә р қ илы. Адамның ішкі сезіміне қ атысты айтылатын одағ ай сө здердің мағ ынасының ә р тү рлілігіне қ арай кө ң іл-кү й одағ айлары ү ш тү рге бө лінеді.

Бірінші, жағ ымды кө ң iл-кү йдi бiлдiретiн одағ айлар: Алақ ай!, Ура! (қ уану, шаттану), һ а!, Паһ -паһ!, Бә рекелдi! (сү йсіне қ оштау, шаттана сү йсіну), Оһ о! (таң дану) Па-па! (сү йсіну, таң дану), т.б.; Мысалы: Е, бә рекелді! -деп Артық бай да мақ ұ лдады (Ғ.М.).

Екінші, жағ ымсыз эмоцияны бiлдiретiн одағ айлар: Ә ттеген-ай!, Ә ттең!, Қ ап! (ө кіну), Тә йiрi!, Тү ге! (наразылық реніш), Ищай! (тоң у, жиіркену), Бай-бай-бай (қ атты реніш, наразылық, кейістік), Пiшту (менсінбеу, жақ тырмау) т.б.; Мысалы: Қ ап! -деді де, Ұ лпан тұ ра берді. (Ғ.М.). Ә й, сен, қ ұ тырғ ан қ атын, ү йі ө ртенген адамғ а кө ң іл айтқ аның осы ма? (Ғ.М.). Ә й, ә ттеген-ай! Кезінде білмегенім ай!

Ү шінші, кө ң іл-кү й одағ айларының ә рi жағ ымды, ә рi жағ ымсыз эмоцияны бiлдiретiн тобына жататындары ә детте кө п мә ндi болып келедi де, олардың мағ ыналары контекст iшiнде не ситуацияда анық талады. Мысалы, «Пай-пай!» одағ айы қ арама-қ арсы екi мә нде жұ мсалады: бiрi - «таң дану, сү йсiну, таң ырқ ау» (Пай-пай қ андай жарасады, ә!) мә нiнде болса, ендiгiсi - «ренжу, наразылық мағ ынасында (Пай-пай, не болар екен соң ы!) қ олданылады. Бұ л оның кө п мағ ыналы сө з екенін кө рсетсе керек.

2. Императивтiк ишара одағ айлары. Бұ л топқ а адам не хайуанатқ а бағ ышталып айтылатын шақ ыру, жекiру, тыйым салу, бұ йыру мақ сатымен қ олданылатын одағ ай сө здер жатады. Бұ лар бағ ытталып отырғ ан обьектiсiне қ арай екi топқ а бө лiнедi. Бiрi – адамғ а бағ ышталып айтылатын одағ айлар, екiншiсi – малғ а, ү й хайуанаттарына бағ ышталып айтылатын одағ айлар.

Адамғ а бағ ышталып айтылатын одағ айларғ а адамның атына, адресіне бұ йыру, жекіру, тыйым салу, мақ сатымен қ олданылатын одағ айлар қ атарына Айда!, Ау! Ә й! Тә йт!, Сап-Сап!, Марш!, Стоп!, Кә не!, Жә!, Тек! (Тә к), Ә лди!, Ә уп! Тә й-тә й! Қ аз-қ аз! тағ ы басқ а сө здер жатады. Біреріне мысал келтірейік. -Жә, тұ ра тұ р енді, мен барып шығ айын! (М.Ә.). – Ау, жігіттер, бұ ларың не? (Ғ.М.). – Енді аздап сыбырлауларың а болады. Кә не, кім не айтады? (Газеттен). - Ә й, ә рі кетші мазаны алмай! Тә й-тә й балам тә й балғ ын, жү ре қ ойшы жай балғ ын. Қ аз-қ аз, балам, қ аз балам, қ адам бассаң, мә з болам. Ә лди, ә лди, шырағ ым, кө лге біткен қ ұ рағ ым (Х.ауыз.ә деб.).

Малғ а бағ ышталып айтылатын одағ ай сө здерге: МоҺ -моҺ!, Шө ре-шө ре!, Сорап-сорап!, Кө с-кө с!, Шә уім-шә уім!, Ә укім-ә укім!, Мә лік келгір! Пұ шайт! Ауһ ау! Айтақ!, Жамандатқ ыр! сияқ ты сө здер жатады. Бұ лар ү й жануарларын жемге шақ ыру, тоқ тату, айдау, ү ркіту, қ арғ ау мақ сатымен қ олданылатын одағ ай сө здер. Мысалы: Ә укім, Ә укім! Мал деп осы кө к сиырды айтсайшы! (Б. Майлин). Моһ -моһ! -деп кешкі тынық даланы басына кө терді.(С.М.). Қ ошақ аным, қ айдасың? Пұ шайт, пұ шайт! Шө кетайым, қ айдасың? Шө ре, шө ре! Қ ұ лыным менің, қ айдасың? Қ ұ рау, қ ұ рау! Ә укешім менің, қ айдасың? Ауһ ау, ауһ ау! Ботақ аным, қ айдасың? Кө с, кө с!

3. Тұ рмыс-салт одағ айлары. Бұ л топқ а жататын одағ ай сө здер сан жағ ынан шағ ындау, бірақ тұ рмыста олар жиі қ олданылатын бір мағ ынамен айтылып сипатталатын сө здер. Мұ ндай одағ айлар қ атарына адамның амандасу, қ оштасу т.б. сыйластық жасаудың белгiсi ретiнде қ олданылатын сө здер жатады. Олар: Хош!, Хайыр!, Рахмет!, Ассалаумағ алейкум!, Кеш жарық!, Қ ұ п», Лә ббай! Дат! т.б.сө здер. Мысалы: Армысың, Қ асым інішек, кө птен бері біліс ек. Рахмет, дә л тауып шештің, ойы да, тілі де жү йрік тұ лпарым (Тө ле би). Кендебай есіктен кіріп келіп: -Дат, тақ сыр, -дейді. –Датың болса, айт! -дейді хан ақ ырып. Бұ л сияқ ты сө здер адамдар арасында бір-бірін қ оштағ анда, бір нә рсеге назар аударғ анда немесе керісінше қ оштамағ анда, амандасқ анда, қ оштасқ анда айтылатын сө здер кейде біреу болса да тұ тас сө йлем орнына жү реді. Мұ ндайлардың ө з мағ ынасы тү сініксіз де болады, ал, тіпті, тү сінікті болғ анның ө зінде де олар ө з мағ ынасында тұ рмайды. Мысалы: «салаймағ алейкум» -тү сініксіз; «арма, бар бол» – дегендер тү сінікті, бірақ ө з мағ ынасында емес. «Жол болсын!» дегенде алғ ыс айту емес, тілегін тілеу емес, «неғ ып жү рген адамсың «дегендей сұ рау жатыр. «Хайыр, хош» дегендер араб, парсынікі. Бұ лар сө йлемге тә н жалпы заң дылық бойынша қ ұ ралмаса да, сө йлем болып табылады. Сондық тан одағ ай қ атарына жатады.