Сөйлем мүшесі, оған тән белгілер, қызметіне, қолданысына қарай түрлері.

Сө йлем мү шелері – қ ұ рылымдық семантикалық жағ ынан сө йлемнің дербес бө лшектерін қ ұ райтын толық мағ ыналы сө здер мен сө з тіркестері.

Сө йлем мү шелері бірталай уақ ыттан бері арнайы зерттеу нысанына айналып келе жатыр. Олар жө нінде мектептерге жә не жоғ арғ ы оқ у орындарына арналғ ан оқ улық тардан, сондай-ақ арнайы зерттелген ә дістемелік ғ ылыми ең бектерден бірталай толық мә ліметтер алуғ а болады.

Синтаксистің ең негізгі обьектісінің бірі- сө йлем екендігі белгілі. Сө йлем, ә детте, синтаксистік бірлік болып есептеледі. Ол - кү нделікті тұ рмыста пікір алысу, байланыс, қ атынастың ең негізгі кө зі болуымен қ атар коммуникативті міндет атқ арады. Жай сө йлем синтаксисінде, ондағ ы ең басты элемент – сө йлем мү шелерін еске алмау, оғ ан соқ пай ө ту мү мкін емес нә рсе. Демек, сө йлем аясында сө йлем мү шелерінің қ ызметі ерекше екені осыдан-ақ кө рініп тұ р. Егер сө йлем деген ұ ғ ымнан сө йлемнің ө н бойындағ ы ой туралы тү сінік туатын болса, ал сө йлем мү шелері – сол ойдың мә нді бө лігі ретінде танылатын синтаксистік топ. Белгілі ғ алым Р.Ә мірдің сө зімен айтқ анда: “Сонымен, пікірдің қ ұ рамына сай сө йлемнің қ ұ рылысында да тиісті единицалар болады. Олар – сө йлем мү шелері. Сө йлем мү шелері – сө здің сө йлем қ ұ рамындағ ы негізгі қ ызметін функциялық қ атынасы тұ рғ ысынан зерттеудің нә тижесі” (10, 110).

Сө йлем мү шелері деп аталғ ан синтаксистік категория ө зінің грамматикалық мағ ынасымен жә не морфологиялық табиғ атымен анық талады. Сө йлемге негізгі материал болатын сө з жә не сө з тіркесі сө йлем қ ұ рамына енгенде жаң а сипатқ а ие болады. Ондағ ы ә рбір сө з морфологиялық тұ лғ ағ а еніп, грамматиканың қ арамағ ына тү скенде, оның тілдегі атқ аратын қ ызметі айқ ындала тү седі, яғ ни сө йлем қ ұ рамында сө йлем мү шелерінің ө зіне тиесілі атқ аратын жү гі, синтаксистік қ ызметі бар. Синтаксистік белгілі бір міндетті атқ арумен қ атар сө з синтаксистік қ атынастарды да қ алыптастырады. Сө здің синтаксистік қ ызметі кө п жағ дайда ө зі тіркесетін сө здің лексика-грамматикалық ерекшелігіне байланысты болады да, кө біне сө з тіркесі қ ұ рамында айқ ындалады. Бұ ғ ан Т.Сайрамбаевтың: ”Сө йлем мү шелері сө йлемде қ аралады дедік. Бірақ сө з тіркесі сияқ ты сө йлем мү шелерін сө йлемнен жеке алып, ө з алдына қ арай алмаймыз.Олардың ө мірі тек сө йлемде тұ рғ анда ғ ана айқ ындалса керек. Сө йлем мү шелері сө йлемнің ішінде бастауыштың не баяндауыштың немесе соларғ а қ атыстылығ ымен ерекшеленеді. Сө йлем мү шелері бастауыш, баяндауыш, толық тауыш, анық тауыш, пысық тауыш деп жеке-жеке алынып, талданғ анымен, бә рібір екінші бір сө зге қ атыстылығ ы айқ ын байқ алып отырады”, - деген пікірі нақ ты дә лел (48, 66). Сө йлем мү шесі міндетін лексикалық толық мағ ынасы бар жеке сө здер де, еркін сө з тіркестері де, тұ рақ ты тіркестер де атқ аруы мү мкін. Бұ лар сө йлем мү шелерінің міндетін атқ арғ анда айналасындағ ы басқ а сө здермен грамматикалық байланыста жә не ішкі қ атынастарда тұ руы, сондай-ақ белгілі бір грамматикалық формағ а ие болса ғ ана сө йлем мү шесі міндетін атқ арады. Сө йлем мү шелері жайында орыс ғ алымы В.В.Виноградов былай анық тама береді: “Члены предложения – это синтаксические категории, возникающие в предложении и на основе форм слов и форм словосочетания и отражающие отношения между струтурными элементами предложения” (19, 412).

Ал А.А.Потебняның пікірі бойынша, ә рбір сө йлем мү шесі белгілі бір сө з табына қ атысты дейді. Сө йтіп, сө йлем мү шелері мен сө з таптарын параллельдік тұ рғ ыда алып қ арастырады. Осы кө зқ арасты Д.Н.Овсянико-Куликовский, А.М.Пешковскийлер де қ олдайды.

Қ азақ тіл білімінде сө йлем мү шелері жайлы нақ ты, оң ә рі дә л тұ жырым жасағ ан – А.Байтұ рсынов. Барлық сө йлем мү шелерін ө те ың ғ айлы терминдермен атап, қ ысқ аша сипаттап беріп кеткен (14, 282).

С.Аманжолов та сө йлем мү шелерін анық тауда мынандай пікір айтады: “Сө йлем мү шелерін біз тек мағ ынасына байланыстырып қ ана айырамыз. Ә р сө зге сұ рау қ ойып, сол арқ ылы сө здің мағ ынасын жә не тұ лғ асын ашып аламыз” (2, 94). Сондай-ақ Қ.Жұ банов, Н.Сауранбаев т.б. ғ алымдар да сө йлем мү шелері жайлы кө зқ арастарды дамытуғ а ө зіндік ү лес қ осты.

Сө йлем мү шелері туралы елеулі ең бек жазғ ан бірден-бір ғ алым – М.Балақ аев. Автор сө йлем мү шелерінің теориялық мә селелерін айқ ындауда ең алдымен бірнеше мақ ала жазды. Сонымен бірге сө йлем мү шелері туралы практикалық кө зқ арасын 1949 жылғ ы мектеп грамматикасында нақ ты кө рсете келіп, солардың негізінде сө йлем мү шелерінің теориялық мә селесі туралы бірінші рет жан-жақ ты тү рде 1954 жылы шық қ ан академиялық грамматикада сө з етті.

Сө йлем мү шелері жө нінде кө зқ арасын батыл білдіріп, синтаксис саласында салмақ ты ең бек еткен ғ алым – Р.Ә мір. Ғ алым: “Синтаксистік единицаларды дұ рыс тану ү шін біз оларды білдіретін мағ ыналарымен ұ штастыра отырып тануымыз керек. Осы ретте синтаксистік форма мен единицалар білдіретін мағ ыналар синтаксистік мағ ына деп бө лек аталатынын ескертіп кетпекпіз. Синтаксистік мағ ына – грамматикалық абстракция саласындағ ы мағ ына. Ол сө з бен сө здің, синтаксистік единицалардың арасындағ ы абстрактылы, жалпылық сипаттағ ы қ атынасты білдіреді” (10, 8), - дей отырып, сө йлем мү шелерінің семантикалық жағ ына баса назар аударды. Осы мә селе тө ң ірегінде соны пікір бере білді.

Сө йлем мү шелері жасалу қ ұ рылысына қ арай дара жә не кү рделі болып келіп, белгілі бір сұ рақ қ а жауап береді. Сө йлем мү шелері мү шесінің қ атысуымен жасалғ ан жай сө йлемдер жалаң жә не жайылма болып жіктеледі. Осығ ан орай да сө йлем мү шелерінің тү рлері келіп сараланады. Жалаң сө йлем мү шелері бастауыш пен баяндауыштың қ атынасы арқ ылы жасалып, тұ рлаулы мү шелерден тұ рады.. Ал сө йлем мү шелерінің қ ұ рамында тұ рлаулы мү шелерден басқ а мү шелерді тұ рлаусыз мү шелер деп атайды. Сонда жалпы екі ү лкен топқ а жіктелетін болады: тұ рлаулы мү шелер жә не тұ рлаусыз мү шелер. Тұ рлаулы мү шелер бә рімізге белгілі бастауыш жә не баяндауыш деп аталғ ан. Тұ рлаусыз мү шелерді анық тауыш мү ше, толық тауыш мү ше, пысық тауыш мү ше деп жіктеген. Қ азірде қ азақ тілі білімінде сө йлем мү шелерінің жіктелуі осы негізде қ алыптасты.

Сө йлемнің негізін тұ рлаулы мү шелер (бас мү шелер) қ ұ райды. Ал тұ рлаусыз мү шелер бастауыш пен баяндауыштың тө ң ірегіне топтасып, соларды айқ ындап, толық тырып тұ рады. Сө йлемнің бас мү шелері предикаттық қ атынастың негізінде қ ұ ралады.

Тіл білімінде сө з топтары бұ рын қ алыптасты ма, ә лде сө йлем мү шелері бұ рын пайда болды ма, бұ л ә лі шешілмеген мә селе. Алайда, кө пшілік ғ алымдардың мойындауынша, сө йлем мү шесі тарихи тұ рғ ыдан сө з таптарының негізінде қ алыптасқ андығ ы айтылады. Бұ л тұ жырымның дұ рыс болуы да мү мкін. Ө йткені қ ай тілдегі сө здер болмасын, олар ә уел бастан-ақ белгілі бір ұ ғ ымның ә р дә режедегі қ асиетіне (атауын сандық, сапалық, қ имыл т.б.) байланысты туындап жатады. Сө йлем мү шелерінде бір сө з тұ рғ ан орнына, басқ а бір сө здермен тіркесу қ абілетіне байланысты ә р тү рлі сө йлем мү шесі бола береді. Сө з таптары мен сө йлем мү шелерінің арасындағ ы басты бір айырмашылық тың негізі де осында жатыр. Мысалы, «Жақ сы бала жақ сы оқ иды» дегенде жақ сы сө зі қ андай қ олданыста болса да сө з табы болып қ ала береді. Ал сө йлем мү шесінің бойында осы турасында басқ аша заң дылық байқ алады. Атау қ алпындағ ы сө здер кө бінесе бастауыш, ілік жалғ аулы сө з анық тауыш болса, ө зге септікте тұ рғ ан сө здер толық тауыш (кейде пысық тауыш, баяндауыш) қ ызметінде жұ мсалады. Демек, белгілі бір сө з топтарының ә р тү рлі септік жалғ ауында тұ руы олардың сө йлем ішіндегі синтаксистік қ ызметіне де ә сер етеді. Мұ ндай заң дылық жалғ амалы тілдердің табиғ атымен ү йлесіп жатады.

Сонымен, жалпы алғ анда, белгілі бір таптары ә уел бастан-ақ белгілі бір сө йлем мү шесі болуғ а икем тұ рады. Мысалы: зат есім негізінен бастауыш, толық тауыш қ ызметтерінен басқ а қ ызметте де жұ мсала береді. Етістіктің сө йлемдегі негізгі қ ызметі баяндауыш болса, ө зге функцияда жұ мсалуы оның екінші қ ызметімен байланысты болады.