Шылаулардың жалпы сипаттамасы, түрлері

Толық лексикалық мағ ынасы жоқ, тек сө з бен сө зді, сө йлем мен сө йлемді байланыстыратын, белгілі бір сө здердің жетегінде қ олданылып, тү рлі грамматикалық мағ ына ү стейтін кө мекші сө здер шылаулар деп аталады. Мысалы, Мың ақ ын жырласа тіл жетпейтін, Бұ л қ ыздар жаралғ ан тек сү ю ү шін (Ж.Баязитов). Профессор Александров, ә сілінде, қ азақ операларына би қ оюғ а шақ ыртылғ ан-ды, бірақ Жү ргеновтың арнайы табыстауымен мағ ан хореографияның жү йе-жү йесін, техникасын ү йретіп, би білімді ұ штауды қ олғ а алды (Ш.Жиенқ ұ лова). Қ асың а бара алмадым, Сездің бе жан арманым, Еріксіз, қ алқ ам, сағ ан ә н арнадым (Т.Рахымов). Берілген сө йлемдердегі ү шін, бірақ, бе – шылау сө здер. Бұ л сө здер ө здері тіркескен сө зге, салаласа, сабақ таса байланысатын сө йлемдерге ә р тү рлі мағ ыналық рең қ жамайды.

Шылаулардың ө здеріне тә н мынадай белгілері бар:

Біріншіден, шылаулар абстрактылы грамматикалық мағ ына білдіреді, олардың толық лексикалық мағ ынасы болмайды.

Екіншіден, шылаулар грамматикалық қ ызмет атқ арады. Олар тең дә режедегі сө з бен сө зді, сө йлем мен сө йлемді салаластыра жә не сабақ тастыра байланыстырады.

Ү шіншіден, шылаулар сө йлемде жеке сө йлем мү шесі бола алмайды.

Тө ртіншіден, шылаулар ө зіне жалғ ау, жұ рнақ жалғ амайды, тү рленбейді.

Шылаулардың білдіретін грамматикалық мағ ынасы мен сө йлемде атқ аратын қ ызметіне қ арай ү ш топқ а бө лінеді. Олар: жалғ аулық тар, септеуліктер, демеуліктер.

Септеуліктер. Объекті мен объектінің арсындағ ы ә р қ илы грамматикалық қ атынасты білдіріп, белгілі бір септік жалғ ауын керек етіп тұ ратын сө здерді септеуліктер деп атаймыз.

Септеулік шылаулар мағ ынасы мен қ ызметіне қ арай септік жалғ ауларына ұ қ сайды. Сондық тан да олар ө зі тіркескен сө зінің белгілі бір септікте тұ руын қ ажет етеді. Септеуліктер ө здері тіркескен сө здерге себептік, бағ ыттық, мақ саттық, мезгілдік, болжалдық, бірлестік, талғ ау, таң дау т.б. мағ ыналар ү стейді. Мысалы, Қ ай істің болсын ө нуіне ү ш тү рлі шарт бар. Ең ә уелі ниет керек, одан соң кү ш керек, одан соң тә ртіп керек (М.Ә уезов). Халық тың кемеліне келіп ө ркендеп ө суі ү шін ең алдымен азаттық пен білім қ ажет (Ш.Уә лиханов). Ана тілі халық болып жасалғ аннан бері жан дү ниесінің айнасы, ө сіп-ө ніп, тү рлене беретін, мә ң гі қ ұ ламайтын бә йтерегі (Ж.Аймауытов). Қ абілеттілік те бұ лшық ет тә різді жаттығ умен жетіледі (В.Обручев). Таптырмайтын ең асыл нә рселер: ө неріміз жайлы, жеткен, жетпеген жақ тарымыз жайлы айтылғ ан, дуалы ауыздан шық қ ан қ ұ нды пікірлер болды (Ш.Жиенқ ұ лова).

Септеулік шылауларды зерттеген ғ аламдардың бірі – Ф.Кенжебаева. Ол септеуліктердің негізгі қ ызметі мен мағ ыналық тү рлерін, басқ а шылаулармен ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ын кө рсетеді. Ғ алым Ф.Кенжебаева септеулік шылаулардың негізгі бірнеше ерекшеліктерін атайды: «Септеуліктердің бірінші ерекшеліктері – септік жалғ ауларындағ ы сө здерді мең геріп, ө здерінің ә рбір септікті мең геруіне қ арай топталуы болса, екінші ерекшелігі – сол мең герген септіктеріне ү стеме мағ ына қ осып, олардың ұ ғ ымын нақ тылауы. Ү шіншіден, септеулік шылаулар септік жалғ ауындағ ы сө здердің қ ұ рамына еніп, сол сө здерді келесі сө здерге септестіре байланыстырады да, олардың сө йлемдегі қ ызметін нақ тылайды» Кө птеген ең бектерде септеулік шылаулардың қ андай септікпен тіркесетіндігі туралы ғ ана айтылып жү ргені мә лім. Кейбір зерттеушілер мә селеге терең ірек барады. Септеулік шылаулардың белгілі бір септік формасындағ ы сө збен тіркесетіндегі жайында ғ ылымда бірізді пікір қ алыптасқ ан деуге болады. Мә селен, профессор Н.Оралбаева: «Септеулік шылаулар белгілі септік формасына байлаулы, ә р септік формамен қ олданылатын тілде тү рлі септеуліктер бар. Септеуліктер ө зі тіркескен сө здің белгілі септікте тұ руын қ ажет етеді» - дейді [33, 167]. Ғ алым септеуліктер сө йлемде дербес сө збен бірге бір мағ ынаны білдіреді, сө йтіп олар біртұ тас элемент қ ызметін атқ арып, сө йлемнің мағ ыналы бір бө лшегі қ ызметінде жұ мсалады деп санайды. Ғ алым Н.Оралбаева септеулік шылауларды аналитикалық септікке жатқ ызады: «Ә рине, септеулік шылаулардың заттардың арасындағ ы алуан тү рлі қ атысты білдіретіні сө зсіз жә не олардың септеулік аталуы да белгілі дерекке негізделген. Олардың тіркесетін тұ рақ ты септіктері бар. Басқ аша айтқ анда, олар белгілі септіктердің мағ ынасын ғ ана толық тырады. Осы тұ рақ тылық тегін емес. Сондық тан қ азақ тілінде де аналитикалық септік нақ тылы арнайы зерттеуді керек етеді»

Септеулік шылаулар дербес сө з формасын таң дап, талғ ап тіркесетіндіктен, олар барлық септік жалғ ауларымен қ олданыла бермейді. Септеуліктер атау, барыс, шығ ыс жә не кө мектес септікте тұ рғ ан дербес сө здерге ғ ана тіркеседі. Септеуліктердің дербес сө з тұ лғ асын таң дауы, сол септеуліктің ө зінің мағ ынасы мен тіркесетін септіктің мағ ынасының жақ ындығ ына байланысты.

Септеуліктер де басқ а шылаулар сияқ ты ө зіне жалғ ау, жұ рнақ жалғ амайды, яғ ни тү рленбейді.

Септеуліктер зат есімдерге, заттанғ ан басқ а сө з таптарына, қ имыл атауына (есіміне) тіркеседі. Оларғ а септеуліктер мынадай тұ лғ алардан кейін барып тіркеседі:

1. Атау септігін мең геретін септеуліктер: ү шін, сайын, сияқ ты, секілді, тә різді, туралы, арқ ылы, бойы, бойымен, бойынша, жайлы, жайында, шамалы, шақ ты, қ аралы.

2. Барыс септігін мең геретін септеуліктер: шейін, дейін, таман, жуық, тарта, қ арай, таяу, салым.

3. Шығ ыс септігін мең геретін септеуліктер: гө рі, кейін, соң, бері, ә рі, бұ рын, бетер.

4. Кө мектес септігін мең геретін септеуліктер: қ атар, бірге, қ абат.