Шылау сөздер туралы түсінік, түрлері. Септеулік шылаулар, түрлері, қызметі.

Шылаулардың о баста толық мағ ыналы сө здер болғ андығ ы туралы барлық ғ ылыми ең бектерде жазылып келеді. А.Байтұ рсынов шылауларды былайша ү шке бө леді: 1. Ү стеу. 2. Демеу. 3. Жалғ аулық. Ғ алым шылаулардың қ атарына ү стеулерді де жатқ ызады. Демеуліктерге да, де, ма, ме, ә лде не, немесе, ә йтпесе де т.б. жалғ аулық тарды жатқ ызады. Ал жалғ аулық тарғ а қ азіргі кү нде септеулік шылау делініп жү рген біраз сө здер енгізілген. Ол туралы А.Байтұ рсынов былайша тү сінік береді: «Кей сө здер жалғ ау орнына жү реді жаң а жалғ аулар сияқ ты басқ а сө здердің шылауында тұ рмаса, ө з алдына мағ ына шық пайды. Сондай сө здерді жалғ аулық дейміз. Жалғ аулық сө здер қ азақ тілінде тіпті аз, мә селен: мен, ү шін, арқ ылы, тақ ырыпты, туралы» [7, 194-196].

Шылаулардың тарихына мә н беріп, арнайы тоқ талғ ан – М.Балақ аев. Ол 1941 жылы жарық кө рген «Қ азақ тілі грамматикасының кейбір мә селелері» атты ең бегінің «Шылау сө здер тарихы» тарауында шылауларды шығ у тегі, дамуы турасында ғ алымдар пікірлеріне шолу жасай келіп, былай деп жазады «... шылау сө здердің кейбірі бастапқ ы сө зінен онша ө згере қ оймағ ан, кейбірі кө птеген ө згеріске ұ шырап, бұ рынғ ы сө зінен мү лдем қ ашық тап кеткен...»

Профессор С.Аманжолов шылауларғ а: «Сө йлемдегі сө здердің басын қ осуда ерекше орны бар дә некерлік қ ызмет атқ аратын нә рсе...» - деп анық тама береді де, бө лінуін екі тү рлі деп кө рсетеді: жалғ аулық, демеулік. Жалғ аулық тарғ а «сө з бен сө з, сө йлем мен сө йлем арасын біріктіретін, бірақ ө з алды жеке жазылатын сө з сымақ тар» деп да, де, не, немесе, бірақ, яки, жә не, ә лде т.б. атайды. Бұ лардың ө зін іштей қ олданылуына қ арай екіге бө леді: екі сө йлем ортасында я бір сө йлем ортасында я екі сө з ортасында қ олданылатындар (не, бірақ, алайда, кейде) жә не бір сө йлем ортасында қ олданылатындар (жә не, мен, да, де). Демеулікті де екі тү рге бө леді: а) сұ рау-тілек демеулігі (ма, ме, шы, ші, ә, сірә); ә) қ ұ рау демеулігі (қ ұ сап, ары, бері, соң, кейін, сияқ ты, ішінде, астында, ү стінде, арқ асында, қ асында, арқ ылы, ү шін, дейін, шейін, таман, қ арай, ақ, ғ ана т.б.). Ғ алым қ ұ рау демеулігінің барлығ ы тек белгілі бір сө здің артынан айтылатынын атап, демеуліктердің қ ұ рау тү рлері жеке тұ рғ анда, мә нді (ішінде, астында), мә нсіз (ақ, мыс) болып бө лінетінін айтады. Ғ алым бө лінісінде жалғ аулық тардың тобы қ азіргімен бірдей болып келсе, демеуліктер ажыратылмай, септеуліктермен араласып кеткен яғ ни септеулік шылаулар деген сө з қ олданылмайды. Профессор Қ.Жұ банов шылауларды қ осалқ ылар, жалғ ауыштар деп атағ ан. Қ осалқ ыларғ а: «Тү бірше, оң аша жұ мсала алмай, басқ а бір тү бір сө з, ү стеулі сө з, жалғ аулы сө здердің біріне қ осалқ ы болып ғ ана жү ре алады. Ондай сө здерге жаң адан кө бінесе ү стеу де, жалғ ау да жалғ анбайды. Осындай сө здерді қ осалқ ы сө з дейміз»-деп анық тама береді. Қ осалқ ылардың ө зін дә йек жә не аяқ қ осалқ ы деп екіге бө ліп, дә йек қ осалқ ығ а тым, бек, қ ас, ең деген қ азіргі кү шейткіш ү стеулерді, ал аяқ қ осалқ ыларғ а шейін, сайын, мен, да, ақ, ғ ой шылауларын жатқ ызады [16, 162-163].

Шылаулардың бір жағ ынан, жеке сө з тә різді дербес тұ лғ ада болуы, екінші жағ ынан, мағ ынасының дерексіз, абстрактылы болып, кө мекшілік қ ызметте қ олданылуы ғ алымдардың біразының оларды дербес сө з деп, ал кейбір зерттеушілердің оларды жалғ ау мен жұ рнақ тарғ а тең еуіне себеп болды. Профессор Р.Ә міров 1959 жылы жарық кө рген «Қ азақ тіліндегі жалғ аулық тар» деген ең бегінде былай деп жазады: «Шылау сө здер ө здерінің мағ ынасы, қ ызметі жағ ынан грамматикалық категорияғ а жуық болғ анымен, олар сө з қ атарына жатуғ а тиіс. Ө йткені, біріншіден, шылаулар басқ а сө здер сияқ ты дара тұ лғ ағ а ие. Сө йлем ішінде бө лек тұ рады. Екіншіден, грамматикалық мағ ыналар да, басқ а сө здер сияқ ты, дү ниедегі қ ұ былыстарды танудан туады....шылау сө здер де белгілі бір ұ ғ ымғ а ие. Ол ұ ғ ым – атаулы сө здер білдіретін ұ ғ ымнан абстрактылау, дерексіз, дегенмен, ол – адамның дү ние тану, ойлау жұ мысы негізінде туғ ан ұ ғ ым» [6, 7].

Қ азақ тілінің грамматикаларында, А.Ысқ ақ овтың ең бектерінде шылау сипаты толық ашылғ ан деуге болады.

Шылаудың жекелеген тү рлеріне қ атысты ең бектер де баршылық. Олардың қ атарынан септеуліктер мен демеуліктер жайында ең бек жазғ ан Ф.Кенжебаеваны, Қ.Ә міралиевті, Қ.Қ адашеваны, Ғ.Иманғ алиеваны жә не демеулік шылаулардың функционалды негізін танытуғ а арналғ ан Ы.Шақ аманның зерттеу ең бегін атауғ а болады. Ә йтсе де шылаудың функциялық аясы, кейбір семантикалық ерекшеліктері, олардың қ алыптасу жолдары сияқ ты зерттеуді қ ажет ететін тұ стары да жоқ емес.