Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Тұйық етістік






Тұ йық етістік (кейде қ имыл есімі, қ имыл атауы) етістіктің мағ ына жағ ынан да, тү рлену жү йесімен де ерекшеленетін функциялық формаларының бір тү рі.

Барлық етістік формалары жіктеліп, жақ тық, шақ тық мағ ынаны аң ғ артса, қ имыл есімінде ондай белгі жоқ. Керісінше, есімдерше кө птеліп, тә уелденіп, септеліп қ олданылады.

Қ имыл есімінің етістіктің бір тү рі бола тұ рып мұ ндай ерекшелікке ие болуы қ имыл ә рекеттің ө зін емес, сол ә рекеттің атауы ретінде қ олданылуына байланысты.

Тұ йық етістік тү бір етістік пен туынды тү бір етістікке –у, (-ұ у, -ү у), ыс (-іс), -мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) жұ рнақ тары жалғ ану арқ ылы жасалады.

Қ имыл есімінің жұ рнағ ы жалғ анбайтын бірде-бір туынды етістік жоқ. Демек, барлық қ имыл-ә рекеттің атауы болады екен.

Тү бір не туынды етістікке қ имыл есімдерінің жұ рнағ ы жалғ анғ анда қ имылыдң атайы ретінде қ олданылғ анымен салт жә не сабақ тылық мағ ынасы толық сақ талады. Сондық тан тү бір етістік пен туынды тү бір етістіктің септік формадағ ы сө зді мең геруі қ имыл есіміне айналғ анда да сол қ алпын сақ тайды. Қ имыл есімін қ имылдың ө зіне емес, атауын білдіреді десек те, оның етістік шең берінен шығ ып кетпейтінін, (конверсиялануды есептемегенде) етістіктің функционалдық формасы болып қ алатынын аң ғ арамыз.

Қ имыл есімі ү ш тү рлі жұ рнақ арқ ылы жасалғ анымен мағ ыналарында айырмашылық болмайды. Бә рі де қ ай қ имыл-ә рекетті білдіретін етістікке жалғ ануына қ арай сол қ имыл-ә рекеттің атауын ғ ана білдіреді. Дегенмен, қ азақ тілінде бұ л ү ш жұ рнақ тың етістікке жалғ ануы, қ олданыс аясы бірдей емес. Сондық тан қ имыл есімдерін жасайтын жұ рнақ тарғ а жеке-жеке тоқ талуғ а тура келеді.

–у, (-ұ у, -ү у) жұ рнағ ы арқ ылы жасалғ ан қ имыл есімі формасы – тілімізде ең жиі қ олданылатын форма. Қ имыл есімінің бұ л тү рі анық тайтын сө зінен бө лініп тә уелдену, септелу арқ ылы заттанып та қ олданыла береді.

-у қ осымшалы қ имыл есімінің осылайша атау септігінде қ олданылу ү рдісімен зат есім ретінде қ олданылатын сө здер пайда болғ ан.

Қ имыл есімінің бұ л тү рі барлық септікте тү рленеді. Дегенмен қ имыл есімінің септелуінде басқ а сө з таптарына қ арағ анда ө згешелік басым. Мә селен, септік жалғ аулары зат есімге тә н болғ андық тан септелген сын есім, сан есім, есімше т.б. заттанып қ олданылатыны белгілі.

Қ имыл есімнің септік формада қ олданылуындағ ы ө згешелік грамматикалық мағ ынасына да ә сер етіп, зат есімнің септік формаларының грамматикалық мағ ынасынан айырық шаланады.

-ыс, (-іс, -с) жұ рнағ ы арқ ылы жасалғ ан қ имыл есімі – сиректеу қ олданылатын форма. Қ имыл есімінің бұ л тү рінің жұ рнағ ы ортақ етіс жұ рнағ ымен омонимдес болғ андық тан, қ азақ тілі грамматикасында бұ л екі форманы шатастыру, -ыс формалы етістіктің бә рін ортақ етіске жатқ ызу байқ алады.

Шындығ ында, бұ л етістіктен ортақ етіс те, қ имыл есімі де –ыс, -іс жұ рнағ ы жалғ анатындық тан жеке тұ рғ анда дербес мағ ынасы аң ғ арылмайды. Оны тек контексте ажырату мү мкін.

Сондық тан қ имыл есімі мен ортақ етіс формасының ө згешеліктеріне тоқ тала кету орынды болмақ.

1. Ортақ етістің грамматикалық мағ ынасы ә рқ ашан іс иесі екі не одан да кө п екенін білдіреді. Ал қ имыл есімінде іс иесінің санына қ атысты мағ ына болмайды.

2. Ортақ етіс формасы рай, кө семше, есімше формасында қ олданылады.

Қ имыл есімі тек есімдерше тә уелденіп, септесіп қ олданылады.

3. Ортақ етіс формасында қ олданылып тұ рғ ан сө зді –у қ осымшалы қ имыл есімімен ауыстыруғ а болмайды. Ал қ имыл есімдерінің жұ рнағ ы ө зара алмаса береді.

4. Ортақ етіс формасына қ имыл есімінің –у, -мақ жұ рнағ ы жалғ ана береді, ал –ыс жұ рнақ ты қ имыл есіміне бұ л жұ рнақ тар ү стемеленіп жалғ анбайды.

-ыс(іс) жұ рнағ ы арқ ылы жасалғ ан қ имыл есімдері сирек те болса кө птеліп, тә уелденіп септеліп қ олданылады.

-мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) жұ рнағ ы арқ ылы жасалғ ан қ имыл есімдері де бар. –мақ формалы қ имыл есімінің қ азақ тіліндіегі қ олданылу аясы тарылып –у жұ рнақ ты қ имыл есімінің қ олданылу жиілігі артып келеді. Сондық тан мақ формалы мен –у формалы қ имыл есімі жарыса қ олданыла береді.

Қ имыл есімінің бұ л тү рінің тә уелдік, септік формаларында қ олданылуы мақ ал-мә телдерде, кө не шығ армаларда жиі кездеседі.

Есімшенің бұ л тү рі болымсыз етістікке жалғ анбайды, сондық тан –мақ формалы қ имыл есімінің болымсыз формасы кездеспейді. Тілімізде бірлі-жарым кездесетін бармақ емеспін, бармақ емессің, бармақ емес тү рінде айтылатын болымсыз етістік қ имыл есіміне жатпайды, есімшеге жатады.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.