Көсемше

Кө семше атауын қ азақ тіл білімінде А.Байтұ рсынұ лы енгізген. Бұ л сө здің мағ ынасы кө сем сияқ ты ү немі алдыда тұ рады дегенді білдіреді.

Кө семшелер тұ лғ алық жағ ынан да, мағ ыналық жағ ынан да тиянақ сыз болғ андық тан, қ ысқ а қ айырылып, ө зінен кейін тиянақ таушы етістікті қ ажет етіп тұ рады да, кем дегенде екі сың ардан қ ұ ралып, жаң а мағ ына тү зетін кү рделі етістіктердің кө птеген тү рін жасауғ а негіз болады.

Қ азіргі қ азақ тілінде кө семшелердің бұ дан ө зге де сан алуан қ ызметтері бар. Кө семшелер сө йлемде етістік арқ ылы айтылғ ан іс-ә рекеттің сынын-тә сілін, мекенін, мезгілін білдіріп, пысық тауыштық та қ ызмет атқ арады. Есімдердің тү рлену жү йесіне тү спейтін (кө птелу, тә уелдену, септелу) кө семшелердің етістіктің басқ а да туынды тұ лғ аларынан негізгі айырмасы да оыс қ ызметтен кө рінеді. Олар сө йлемде кө бінесе пысық тауыштық қ ызмет атқ аратын ү стеулерге грамматикалық сипаты жағ ынан ө те жақ ын. Кө семшелер мен ү стеулердің қ ызметі жағ ынан да, мағ ыналық жағ ынан да бір-біріне ө те ұ қ сас келуі, олардың екеуінің де пысық тауыштық қ ызметте қ олдануында деуге болады. Бірақ кө семшелердің тілдегі қ ызметі мен мағ ыналары ү стеулерге қ арағ анда ә лдеқ айда кең. Мә селен, олар жоғ арыда айтылғ ан кү рделі етістік жасау мен пысық тауыш болудан ө зге тілімізде айтушының ойды ық шамды айту мақ сатын жү зеге асырып бірың ғ ай баяндауыш болады, сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемдердің бағ ының қ ы сың арының баяндауышы бола тұ ра екі жай сө йлемді еш дә некерсіз байланыстырып тұ рады жә не баяндауыш қ ызметінде жіктеле келіп, шақ ты білдіріп тұ р.

Кө семшелер етістіктің негізгі жә не туынды тү бірлеріне, кү рделі негіздерге тікелей де, қ ажетінше етіс жұ рнақ тарынан соң да немесе амалдың ө ту сипатын білдіріп, рең жамайтын жұ рнақ тардан кейін жалғ ану арқ ылы жасалады.

Қ азақ тілінде жіктелудің тө рт тү рі бар. Бірдей ү лгіде жіктелетін сө здердің лексика-грамматикалық сипаты бірдей емес, яғ ни қ азақ тіліндегі жіктелу ү лгілері тек тұ лғ алық ө згешеліктеріне қ арай бө лінеді. Кө семшелер бірдей ү лгіде жіктеледі:

І. Мен бара-мын біз бара-мыз

барып-пын барып-пыз

ІІ. Сен бара-сың сендер бара-сың дар

барып-сың барып-сың дар

Сіз бара-сыз сіздер бара-сыздар

барып-сыз барып-сыздар

ІІІ. Ол бара-ды олар бара-ды

барып-ты барып-ты

Кө семшелер бірдей ү лгіде жіктелмегенімен олардың беретін шақ тық мағ ынасы ә ркелкі болып келеді. Мә селен, -ып, -іп, -п жұ рнақ тары арқ ылы жасалғ ан кө семшелер жіктелгенде бұ рынғ ы ө ткен шақ ты білдірсе, -а, -е, -й жұ рнақ тары арқ ылы жасалғ ан кө семшелер жіктеліп ауыспалы осы шақ ты білдіреді.

Кө семшелердің бұ лардан ө зге жұ рнақ тары жіктелмейді. Осы қ ызметіне қ арап оларды қ азақ тіл білімінде жіктелетін жә не жіктелмейтін кө семшелер деп бө лу қ алыптасқ ан.

Кө семшенің жіктелетін –а, -е, -й жә не -ып, -іп, -п тұ лғ аларының жіктелмейтін тұ лғ аларғ а қ арағ анда елеулі айырмашылық тары бар. Біріншіден, олардың тілдегі жұ мсалу жиілігі соң ғ ыларына қ арағ анда ә лдеқ айда басым. Мә селен, жіктелетін кө семшелер арқ ылы кү рделі етістіктің, пысық тауыштардың жә не сабақ тас сө йлемдердің бірнешеуі жасалады. Екіншіден, жіктелетін кө семшелердің қ олданылу ө рісі кең. Мә селен, олар сабақ тас сө йлемнің бағ ының қ ы сың арларының да, басың қ ы сың арларының да баяндауыштары бола алады. Ал жіктелмейтін кө семшелер тек бағ ының қ ы сың ардың баяндауышы бола алады.

Жіктелетін кө семшелердің қ олданылу аясы мен жиілігі де біркелкі емес. Айталық, пысық тауыш бағ ының қ ы сө йлемнің баяндауышын жасауда кө семшенің -ып, -іп, -п тұ лғ алары ө те жиі жұ мсалса, жіктеліп келіп шақ ты білдіруде ауыспалы осы шақ кө семше (-а, -е, -й) тұ лғ алары жиі қ олданылады. Оны бұ рынғ ы ө ткен шақ кө семшелердің белгілі бір шектеулі стильдік қ олданыстарда ғ ана жұ мсалуымен тү сіндіруге болады.

Кө семшелер жеке-дара сө з есебінде қ олданылмайды, есімдердің морфологиялық тү рлену жү йесіне тү спейді, демек оларғ а кө птік, тә уелдік, септік жалғ аулары қ осылмайды. Кө семшелердің жалпы грамматикалық қ ызметі етістік айналасына байлаулы, ал мағ ынасы етістікке қ атысты белгімен байланысты болады да ө зі тек етістік негіздерімен жә не олардан ө рбіген тұ лғ алардан туындайды. Осы себептен де кө семшелер етістіктің ерекше бір тү рі болып саналады.