Сөйлем. Оның негізгі грамматикалық белгілері, анықтамасы, ол туралы көзқарастар.

Сө йлем – синтаксис ғ ылымының басты зерттеу нысаны. Қ азақ тіл білімінде синтаксистің объектісі сө з тіркесі мен сө йлем деп берілгенмен, сө йлемнің орны қ ай жағ ынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарық қ а шығ арады, екіншіден, адамдар арасындағ ы тілдік қ арым-қ атынасты жү зеге асырады жә не тілдік жү йедегі негізгі мақ саттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік болып табылады. Тек сө йлем арқ ылы ғ ана біз ойымызды екінші біреуге жеткізіп, ө зара пікірлесе аламыз. Қ азақ тіл білімінде А.Байтұ рсынов, Қ.Жұ банов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев т.б. ең бектерінде синтаксистің нысаны сө йлем деп қ арастырса, профессор М.Балақ аев оғ ан сө з тіркесін қ осады. Сонымен синтаксистің нысаны сө з тіркесі мен сө йлем деп танылып келгенімен профессор Қ.Есенов оғ ан кү рделенген сө йлемдерді, Б.Шалабай мә тін мә селесін қ осуды ұ сынады. А.Ж.Жақ ыпов синтаксистің объектісі сө з тіркесінен басталып, сө йлеммен шектелмеуі тиіс деп, синтаксистің нысаны – сө з формаларынан басталуы тиіс дейді [29; 111]. Сө йлем қ арым-қ атынас қ ұ ралы бола отырып, ө зіндік белгілерімен нақ тыланады, атап айтқ анда: предикативтілік, коммуникативтілік, модальділік жә не иннотация. Бірақ бұ л белгілер бірден қ алыптасқ ан жоқ. Іргелі дамығ ан орыс тілінің ө зінде В.В.Виноградов сө йлемнің негізгі белгілері ретінде тек предикативтілік пен иннотацияны ғ ана жатқ ызып келді. Кейін оғ ан модальділік пен коммуникативтілік те қ осылып, аясы ұ лғ ая бастады. Сө йлемнің негізгі белгісі туралы профессор Т.Сайранбаев: «Сө йлемнің негізгі белгісі ретінде предикативтілік, модальділік жә не интонация – ү шеуін бірдей жатқ ызу орынды деп санаймыз. Предикативтілікке кө бінесе тек жақ, шақ мә селесі ғ ана негіз болады. Осы екеуі арқ ылы предикативтілік жү зеге аса алады»- дейді [42; 6]. Ал модальділік белгісі ретінде – рай категориясы, модаль сө здер мен демеуліктер жә не интонацияны кө рсетеді. Профессор Р.С.Ә міров «Жай сө йлемдер синтаксисі» деген ең бегінде: «Бастауыш-баяндауыштың қ атынасы – предикативтілік қ атынас деп аталады. Тілде осы предикативтілік қ атынасқ а ү збей ілесіп жү ретін грамматикалық формалар болады. Олар бірнешеу жә не бә рі де кө бінесе баяндауыш мү шенің қ ұ рамынан орын алады. [10; 56], - деп шақ тық формасы мен жақ тық формасына қ оса рай формасын да кө рсеткен. Предикативтіліктің сө йлемге тә н басты белгі екенін кө рсетеді.

Предикативтілік. Сө йлемді сө йлем ретінде танытатын белгінің бірі ретінде предикативтілік аталады. Сө йлемнің предикативтілік қ асиеті туралы зерттеулер қ ай тілде болмасын аз емес. Тілші-ғ алымдар сө йлем атаулының қ андай тү рі болмасын предикативтілік қ асиетке ие жә не бұ л оның басты белгісі болып саналады деп есептейді. «Предикативтілік – синтаксистің негізгі единицасы болып табылатын сө йлемнің функционалдық ерекшелігін танытатын синтаксистік категориясы; хабарды шындық қ а қ атысты етіп, сол арқ ылы сө йлемді единица ретінде қ алыптастыратын сө йлемнің ең басты, шешуші белгісі, синтаксистің қ ұ зырына енетін барлық единицаларғ а сө йлемді қ арама-қ арсы қ ойып зерттеуге арналғ ан категория» [37; 392].

Предикативтілік сө йлемді формальдық, қ ұ рылымдық (структуралық) тұ рғ ыдан қ арайтындар ү шін – бастауыш пен баяндауыштың немесе синтаксистік бас мү шелердің қ атынасы, сө йлемді семантикалық қ ұ рылым тұ рғ ысынан қ арайтындар ү шін – логикалық бас мү шелер деп есептелетін субъект пен предикаттың қ атынасы, ал сө йлемді коммуникативтік қ ұ рылым ың ғ айында зерттеушілер ү шін – тема мен реманың (актуалдық мү шелердің) қ атынасы ретінде танылады.

Модальділік. Сө йлемде айтылғ ан хабардың ақ иқ ат шындық қ а қ атынасы модальділік болып табылады. Яғ ни сө йлеуші ақ иқ ат шындық қ а қ алай қ арайды, оғ ан қ андай сипаттама береді, оны қ алай тү сінеді – модальдық қ атынастың мә ні, міне осында. Модальділік, ең алдымен, сө йлемде кө рінеді. Сө йлемнің модальділік қ асиеті иннотация арқ ылы, етістіктің рай, шақ кө рсеткіштері, тү рлі етістік жұ рнақ тары, тү рлі демеулік, тіпті сө здердің орны тә ртібі, сондай-ақ қ ыстырма мү шелер арқ ылы да беріледі.

Коммуникативтілік. Сө йлемді қ атынас қ ұ ралы болу тұ рғ ысынан сипаттау. Адам бір-бірімен тіл арқ ылы қ арым-қ атынас жасайды. Тіл бірліктерін коммуникативтілік аспектіде, контекст, ситуация жә не сө йлеудің даилогтік формасында қ арастыру қ олғ а алынып жатыр.

Сө з тіркесі, сө йлем мү шесі сө йлемді қ ұ райтын қ ұ рылымдық компоненттер болғ анымен, бұ лар пікір алысу дә режесіне кө теріле алмайды. Адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынас сө йлемдер арқ ылы жү зеге асады. Тіл сө йлем ғ ана қ арым-қ атынастың (коммуникативтілік) негіз болып табылады. Сө з тіркесі мен сө йлем мү шелерінің коммуникативтік дербестігі жоқ, бірақ қ ұ рылымдық дербестігі бар. Бұ лар дара жұ мсала алмайды, тек коммуникативтік дербестігі бар тұ лғ алардың (жай сө йлем, қ ұ рмалас сө йлем, синтаксистік шалым, текст) қ ұ рылымдық компоненті ретінде ғ ана танылады.

Интонация. Сө йлем біршама аяқ талғ ан ойды білдіргендіктен, оның ө зіндік иннотациясы болады. Ол қ арым-қ атынастың мақ сатын білдіреді, яғ ни сө йлемнің хабарлы, сұ раулы, бұ йрық ты ә лде лепті мә нмен айтылатындығ ы сө йлем бойынан тұ тастай кө рінетін иннотациядан байқ алады. Сондай-ақ сө йлемнің ө н-бойынан ғ ана кө рінетін мұ ндай иннотацияда сө йлеушінің кө ң іл-кү йі, айтылғ ан ойы жә не сыйластық, салқ ын сыпайылық, енжарлық, мысқ ыл, ризашылық, қ ұ рмет, кү дік, кү мә н, сенімсіздік, ү міт т.б. сияқ ты тың даушығ а қ атысы байқ ала алады.

Интонацияның бұ л рө лі тілдегі модальдық категориясымен шектесіп жатыр.

Сө йлем қ арым-қ атынас қ ұ ралы бола отырып, ө зіндік белгілерімен басқ а тілдік бірліктерден (сө з, сө з тіркесі) нақ тыланады. Бұ л белгілердің ә рқ айсысы жеке-жеке жұ мсалмай, барлығ ы бірлікте келіп, сө йлемнің сө йлемдік қ асиетін нақ тылайды.

11. Тілдердің типологиялық классификациясы. Қ азақ тілінің типологиялық белгісі. Салыстырмалы-тарихи зерттеу - ө зара туыстас, тө ркіндес тілдер семьясын жеке-жеке зерттегені болмаса, ә р семьяғ а жататын тілдерді бір-біріне салыстыра жинақ тап қ арау, сө йтіп, дү ние жү зіндегі тілдердің барлығ ына немесе кө пшілігіне ортақ типтік сипаттарды ашу ісінде дә рменсіз болды. Ал жалпы тіл білімі тек тілдер туыстастығ ын айқ ындауды ғ ана кө здемейді, ол дү ниежү зіндегі тілдердің жалпы адамзаттық сипаттарын, типтес белгілерін ашып, тіл атаулының барлығ ын да қ амти алатын типологиялық классификация жасауды да қ ажет етеді. Осы мақ сатты іске асыру ү шін салыстырмалы-тарихи зерттеумен замандас салыстырудың екінші тү рі, типологиялық салыстыру дү ниеге келді. Тіл білімінде зерттеудің бұ л тү рі салыстырмалы ә діс, типологиялық ә діс, кейде типологиялық тіл білімі деп те аталады. Дү ние жү зіндегі тілдердің типологиялық белгілерін айқ ындап, тілдерді сол белгілеріне қ арай жіктеуді алғ аш ұ сынғ ан неміс романтиктерінің кө семі Фридрих Шлегель. Ол 1809 жылы жарық кө рген «Тіл жә не ү нділердің даналығ ы» дейтін ең бегінде сө з тұ лғ асын тү рлендіретін қ осымшалардың бар-жоқ тығ ына, сө здердің тұ лғ алық қ ұ былысқ а тү судегі сипатына қ арай тілдерді флективті, агглютинативті деп екі топқ а бө леді.

1.Даралаушы тип.қ ытай, тибет, бирма, батыс Аф. Кейбір тілдері. (Сө здер тү рленебейді, негізгі тә сіл қ абысу, қ иысу кездеспейді, сө з тудыруда ең басты тә сіл біріктіру т-і) 2.Полисинтетикалық тип индеецтер, чукот. Басқ а типте сө йлеммен берілетін ой бұ л типте бір сө збен берілуі мү мкін. 3.Агглютинативті тип. Тү ркі, моң ғ ол, угро-фин. (аффикстердің ә рқ айсысы бір грамматикалық мағ ынағ а ие болады да, бірінен кейін бірі жалғ ана береді. Жаз, жазу, жазушы. Сө здің морф\қ қ ұ рамы ө згергенімен сө з тү бірінің қ ұ рамы ө згермейді. 4. Флективті тип. Орыс, неміс, араб, грек. (ішкі флексия(избегеть\избежат) мен қ атара аффиксация(охотник, охотники) тә сілі де қ олданылады. Агглю. Типте аффикстер бір грам. Мағ ына болса, бұ нда бірнеше грам. Мағ ынағ а ие. Охотники «и» ә рі септік ә рі кө птік мағ ынасын білдіреді.

16. Ашық рай жә не шақ категориясы, осы шақ тың тү рлері, жасалу жолдары. Сө йлеушінің қ имыл, іс-ә рекетке кө зқ арасын, қ имылдың, іс-ә рекеттің шындық қ а, болмысқ а қ атысын, модальдық мә нін білдіріп, белгілі парадигмалық тұ лғ алар жү йесінен тұ ратын етістіктің грамматикалық категориясы рай категориясы деп аталады. Ашық рай –қ имыл, іс-ә рекет ү ш шақ тың (осы шақ, келер шақ, ө ткен шақ) бірін білдіретін рай тү рі. Демек, ашық райдың басты семантикалық ерекшелігі – қ имыл іс-ә рекеттің объективті шындық қ а қ атысты болу-болмауының сө йлеп тұ рғ ан сә тпен (шақ пен) байланысты ө тіп кеткенін, ө тіп жатқ анын, ә лі ө тпегенін, бірақ ө тетін сипатын білдіру, сө йтіп, ашық рай, бір жағ ынан, етістіктің рай категориясының бір тү рі болса, екінші жағ ынан, бір ө зі етістіктің шақ категориясын қ ұ райды. Осығ ан байланысты райдың басқ а тү рлерінен айырмашылығ ы тікелей ашық рай жасайтын арнайы қ осымшалары жоқ болып келеді. Демек, шақ категориясы дегеніміз, екінші жағ ынан, ашық рай категориясы мен оның тү рлерішең берінде қ арастырылады.

Осы шақ сө йлеп тұ рғ ан сә тпен байланысты қ имылдың, іс-ә рекеттің болып жатқ анын, ө тіп жатқ анын білдіреді.

Осы шақ болатын етістіктердің мағ ыналық белгілері:

1) Сө йлеп тұ рғ ан кездегі іс-ә рекетті білдіреді.

2) Ә р дайым қ айталанып тұ ратын дағ дылы іс-ә рекетті кө рсетеді. Басқ а шақ тү рлеріне қ арағ анда осы шақ тың жасалуында кейбір ерекшелік бар. Ол қ алып етістіктерінің отыр, тұ р, жатыр, жү р негізгі етістік мә нінде немесе негізгі етістіктің кө семше (-а, -е, -й, -ып, -іп, -п) тұ лғ асына қ алып етістіктерінің кө мекші етістік мә нінде тіркесіп тікелей жіктеліп барып жасалуында, бұ лар грамматикаларда нақ осы шақ деп беріледі. Осыдан

1 жак жекеше

I білетінмін

айтатынмын

айтатып едім

ІІ білетінсің

айтатыпсың

айтатып едің

білетінсіз

айтатыпсыз

айтатын едің із

ш білетін, айтатын, айтатын еді

анық кө ірінетіндей, осы шақ тың бұ л тү рі қ азіргі кезде арнайы грамматикалық тұ лғ алар арқ ылы жасалмай, қ алып етістіктерінің негізінде немесе кө мекші етістік мә нінде жіктеліп келуінен жасалады.

Осы шақ тың тү рлері. Осы шақ мағ ынасы мен тү рлеріне қ арай нақ осы шақ жә не ауыспалы осы шақ болып екі тү рге бө лінеді.

Нақ осы шақ қ имылдың, іс-ә рекеттің сө йлеп тұ рғ ан сә тте істеліп, болып жатқ анын білдіреді. Нақ осы шақ етістіктің қ ұ рамына қ арай жалаң жә не кү рделі болып екіге бө лінеді.

а) Нақ осы шақ тың жалаң тү рі отыр, тұ р, жатыр, жү р қ алып етістіктерінің жіктелуі арқ ылы жасалады.

Нақ осы шақ тың жіктелуі:

жақ жекеше

I Отыр-мын, тұ р-мын, жатыр-мын, жү р-мін

II Отыр-сың, тұ р-сың Отыр-сыз, тұ р-сыз

III Отыр, тұ р, жатыр, жү р

кө пше

Отыр-мыз, тұ р-мыз, жатыр-мыз, жү р-міз Отыр-сың дар, тұ р-сың дар Отыр-сыздар, тұ р-сыздар Нө лдік тұ лғ а

ә) Нақ осы шақ тың кү рделі тү рі етістіктің а, -е, -й, -ып, -іп, -п тұ лғ алы кө семше тү рімен отыр, тұ р, жатыр, жү р деген қ алып етістіктерінің кө мекші етістік мә нінде тіркесінен жасалады.

Кү рделі нақ осы шақ тың жіктелу ү лгісі:

жақ жекеше кө шне

I Тың дап тұ рмын Тың дап отырмыз

II Тың дап отырсыздар Тың дап отырсың дар

Тың дап отырсыз Тың дап отырсыздар

III Тың дап отыр Нө лдік тұ лғ а

Ауыспалы осы шақ қ имыл іс-ә рекеттің дағ дылы қ алыпта болып тұ руын білдіреді. -а, -е, -й тұ лғ алы кө семшенің жіктелуі арқ ылы жасалады.

Ауыспалы осы шақ тың болымсыз тү рі етістікке -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұ рнақ тарының жалғ ануы арқ ылы жасалады.

Ауыспалы осы шақ тың жіктелу ү лгісі

жақ

жекеше кө пше

Айтамын Айтамыз

Айтасың Айтасың дар

Айтасыз Айтасыздар

Айтады