Зат есім: мағыналық топтары, синтаксистік қызметі.

Зат есімнің жеке сө з табы ретінде танылуы А.Байтұ рсынов ең бектерінен басталады. Оның қ азақ тілінің дыбыс, сө з, сө йлем жү йелерін ү йретуге арналғ ан “Тіл-қ ұ рал„ атты ү ш бө лімнен (ү ш кітаптан) тұ ратын оқ улығ ында сө з таптарына қ атысты алғ ашқ ы мағ лұ маттар берілген. 1914 жылы шық қ ан “Тіл-қ ұ ралда ол (бірінші жылдық) сө здерді мағ ынасына қ арай зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, ү стеу, демеу, жалғ аулық, одағ ай деп тоғ ыз сө з табына жіктеп, ә рқ айсысын тілдік нақ ты мысалдармен сипаттағ ан.

Ғ алым зат есімге «Сө здердің кейбіреуі нә рсенің ө зін атайды. Осындай нә рсенің ө зін атайтын сө здерді зат есім дейміз, «- деген анық тама беріп, зат есімнің кім? не? сұ рақ тарына жауап беретіндігін жә не бұ л сұ рақ тардың қ ойылу жү йесін де кө рсеткен: “Кім? деп сұ раймыз адам туралы. Не? деп сұ раймыз басқ а заттар туралы». Бертінде, 1930 жылдары морфология мә селелері зерттеу нысанына айналып, ғ ылыми тү рде талдана бастады. Бұ л жерде қ азақ тілі грамматикасының тұ ң ғ ыш авторы, профессор Қ.Жұ бановтың ең бектерінен де сө здерді таптастыру мә селесі, соның ішінде зат есім жеке сө з табы ретінде танылғ анын байқ ауғ а болады. 1954 жылы шық қ ан “Қ азіргі қ азақ тілі„ атты оқ улық та да зат есім жеке сө з табы ретінде қ арастырылды. Зат есімге байланысты жү йелі пікір кө рнекті ғ алым А.Ысқ ақ овтың “Қ азіргі қ азақ тілі„ (1964, 1974, 1991) оқ улығ ында кең інен қ амтылды. Осы оқ улық та зат есімнің семантикалық, морфологиялық жә не синтаксистік белгілері толық сипатталғ ан. Тіл білімінде сө з таптарын бір-бірінен ажыратуда грамматикалық белгілер, яғ ни морфологиялық жә не синтаксистік белгілер есепке алынады. Осы тұ рғ ыдан келгенде, алдымен оның қ ұ рылымы, екіншіден зат есімге жататын сө здердің ө здеріне тә н сө з тудыратын жә не форма тудыратын арнаулы жұ рнақ тары, сонымен бірге зат есімді басқ а сө здермен байланыстыратын кө птік, тә уелдік, септік жалғ ауларына сай категориялары бар екендігі ескерілуі тиіс. Сонымен, зат есімдерді морфологиялық жағ ынан сипаттағ анда оның қ ұ рылымы, жасалу тә сілдері, тү рлену жү йесі, яғ ни кө птік, тә уелдік, септік категориялары талдануы тиіс. Демек, мұ ның барлығ ы зат есімді жеке сө з табы ретінде танытатын екінші белгілері болып табылады.

Зат есімдер сө йлемде белгілі бір қ ызмет атқ арып, белгілі топтағ ы сө здермен тіркеске тү седі. Зат есімдер етістіктермен тіркеседі де, сө йлемде тә уелсіз мү ше-бастауыш болуы олардың (зат есімдердің) жалпы категориялық мағ ынасы-заттылық мағ ынасымен байланысты екендігін аң ғ артады (1, 170). Зат есім басқ а да сө йлем мү шелерінің қ ызметін атқ арады, мысалы, атау мен іліктен басқ а септіктердің бірінде объект мә нін білдіріп толық тауыш, ілік септікте тұ рып анық тауыш, кө лемдік септіктерде пысық тауыш, жіктеліп келіп, баяндауыш қ ызметін атқ арады.

Сө йтіп, зат есімнің осындай синтаксистік қ ызмет атқ аруы-оны жеке сө з табы ретінде дә лелдейтін ү шінші белгісі болып есептеледі.