Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Сын есім: семантикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктері.






Азақ тың ұ лттық тілінің сипаттамасы, оның тармақ тары.

Ұ лт тілі – ауызекі жә не жазба тү рде ұ лттық қ арым-қ атынас қ ұ ралы қ ызметін атқ арушы тілді білдіретін ә леуметтік-тарихи категория. Ұ лт тілі ұ лттың тууымен бірге қ алыптасады да, ә рі оның пайда болуы мен ө мір сү руінің алғ ы шарты, ә рі ө зі де сол процестің нә тижесі болып табылады.

Ә рбір ұ лт тілі ө зіне тә н дербес жолмен туып, қ алыптасатыны белгілі. Тіл білімінде ұ лттық тілдердің ү ш тү рлі негізден туатыны кө рсетілген.

1) Тілдік белгілері бірың ғ ай, қ ұ рылымында айырмашылық жоқ бір диалект негізінде.

2) Бірнеше диалектінің шоғ ырланып бірігуі негізінде.

3) Диалектілердің ауыса отырып, ө зара шоғ ырлануы негізінде.

Қ азақ тілі – тү ркі тілдері тобындағ ы біршама жас тіл екеніне қ арамастан, дамудың кү рделі процестерінен ө ткен, қ ұ рылымы ә р тү рлі тіл. Қ азақ тілінің фактілері оның осы кү нгі ұ лттық дамуында ү ш негізгі тармақ бар екенін кө рсетеді. Олар: 1) Ә р тү рлі стильдік салада қ олданылатын жазба жә не ауызша тү рлері бар ә деби тіл 2) жергілікті немесе ә леуметтік сипаты бар тіл ерекшеліктерінен тұ ратын диалектілер мен сө йленістер 3) жалпы халық тық сипаттағ ы ауызекі сө йлеу тілі.

Ә деби тіл дегеніміз белгілі мө лшерде сұ рыпталғ ан, тілдік нормалық бағ ыты анық талғ ан, қ олдану қ ызметі ә р алуан, стиль жағ ынан саралануғ а бейім, тілдің диалектілер мен қ арапайым сө йлеу тілінен жоғ ары тұ рғ ан тү рі.

Сын есім: семантикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктері.

Сын есім-ө зіндік мағ ынасы, морфологиялық белгілері, син-таксистік қ ызметі бар жеке сө з табы. Сын есім жеке сө з табы ретінде А.Байтұ рсыновтың “Тіл-қ ұ рал” оқ улығ ында танылғ ан. Оқ улық та сын есімге“Сө здің кейбіреулері нә рсенің сынын атайды. Осындай нә рселердің сынын кө рсететін сө здер сын есімдер деп аталады. Сын есімнің сұ рауы: қ андай? (7, 162), -деген қ ысқ аша анық тама берілген.

Ғ алымның қ азақ тілді пә н ретінде ү йрететін оқ улығ ындағ ы жеке сө з табы ретінде танылғ ан сын есім туралы пікір кейінгі ең бектерде де жалғ асын тапты.Қ.Жұ банов “Қ азақ емлесі мен грамматикасының кейбір мә селелері”атты мақ аласында заттың не істің сипат белгісін кө рсететін, шырай ү стеулері мен ү стеуіштерін ертетін, зат есімге де, етістікке де анық тауыш бола алатын…(16, 234) тү бірді сын есім деп атағ ан.

Ө мірдегі заттардың сындық белгілері ө те кө п, қ асиеттері де сан алуан. Сонымен байланысты сын есімдер заттың ә р алуан сыр-сипаттары мен белгілерін тікелей де, басқ а заттардың қ атыстары арқ ылы да білдіреді(6, 176). Сол себепті сын есімдер семантикалық жағ ынан ү лкен екі топқ а бө лінеді: 1)сапалық сын есімдер; 2)қ атыстық сын есімдер.

Сын есімдерді мағ ыналық жағ ынан осылай екі топқ а бө лу- ертеден келе жатқ ан дә стү р. Мысалы, А.Байтұ рсыновтың “Тіл-қ ұ рал” оқ улығ ының 1915 жылы шық қ ан 2- бө лімінде сын есімдерді тек сыны, сыр сыны деп екіге бө лген жә не ғ алым бұ лардың ә рқ айсысына сипаттама берген. “ Тек сыны нә рсенің тегін кө рсетеді, “ – дей келіп, оғ ан ағ аш аяқ, кү міс қ асық, алтын жү зік т.б. мысалдарды келтірген. Морфемдік қ ұ рылымына қ арай жалаң деп есептелетін сын есімдер ө з ішінде негізгі жә не туынды болып бө лінеді.

Негізгі сын есімдер бө лшектеуге келмейтін бір тү бір морфе-мадан тұ ратын сө здер. Мысалы, ү лкен, биік, тар, кең секілді сын есімдер- одан ә рі морфемаларғ а бө лшектенбейтін тү бір сө здер есебінде қ абылданып, ежелден келе жатқ ан негізгі сын есімдер (63, 179). Алайда сын есімдерді осылайша жіктеудің шартты нә рсе екенін, олардың қ ұ рамында да тарихи—этимологиялық тұ рғ ыдан туынды тү бір болатын, негізгі тү бірі қ осымшаларымен арасы ажырамастай кіріп кеткендері де кездесетіндігі оқ улық тарда айтылып жү р. Мысалы, тұ нық, сұ йық, жазық секілді сын есімдер бастапқ ы тұ н, сұ йы, жаз етістіктерінен жасалғ ан.

Жалаң сын есімдердің кө пшілігі “тү бірлер мен жұ рнақ тарғ а мү шеленетін туынды сө здер есебінде қ абылданып, белгілі қ осымшалар арқ ылы жасалғ ан туынды сын есімдер (63, 179).” Мысалы, ә депті, байыпты, сө зшең, ұ ғ ымтал, жең ілтек, жинақ ы, сенгіш, ширақ т.б. секілді сын есімдер тү бірге жұ рнақ тар(-ті, -ты, -шең, -тал, -тек, -қ ы, -гіш, -қ) жалғ ану арқ ылы жасалғ ан. Тіліміздегі заттың белгісін білдіретін сын есімдер ү немі не-гізгі, туынды тү бір бола бермейді, кейде олар екі немесе одан да кө п сө зден қ ұ ралып, сындық белгіні білдіреді.Мысалы, шұ нақ қ ызыл (аяз), бұ лаң тү лкі (мінез), қ ызыл ала (кө йлек), кедір-бұ дыр (жер) т.б. Осындай екі не одан да кө п сө здерден қ ұ ралып, бір сындық ұ ғ ымды, белгіні білдіретін сын есімдер кү рделі сындар болатындығ ы ғ ылымда дә лелденген жағ дай. “Кү рделі сын есімдер”деген атау ғ алымдар А.Ысқ ақ ов пен К.Ахановтың авторлығ ымен шық қ ан мектеп грамматикасынан (1952) бастап айналымғ а тү сіп, содан бері оқ улық тарда қ олданылып келеді. Сын есімнің ситаксистік қ ызметі

Сө здерді тапқ а бө лудің ү шінші ұ станымына сай ә р сө з табы сө йлемде белгілі бір қ ызмет атқ арады. Сын есім мағ ына жағ ынан заттың сынын, белгісін білдіретін сө здер болғ андық тан, сө йлемде кө бінесе анық тауыш мү ше болады(65, 198). Мысалы,

Кө гілдір кө кте қ алқ иды,

Кө к ала бұ лттар тек баяу.

Кө кпең бек тең із шалқ иды,

Кө п еді неткен кө к бояу. (К.Ахметова) Сын есімдер заттанғ ан кезде табыс, барыс, жатыс, шығ ыс, кө мектес септіктерінің бірінде келіп, толық тауыш қ ызметін атқ арады. Мысалы, Жақ сығ а сұ қ тан, жаманнан сақ тан.

Сын есім сө йлемде етістіктің алдында тұ рып, қ имыл, іс-ә рекеттің сынын білдіріп, пысық тауыш болады. Мысалы, Дә рмен мен Мә кеннің қ олында тұ рса, басқ а мінез ө зінен шық пайтынын саналы ә йел жақ сы аң ғ арды (М.Ә уезов). Мына қ ып-қ ысқ а хаттан ана кө ң ілінің алаң ы анық сезіледі.

Сын есім заттанғ анда атау септікте тұ рса, сө йлемде бастауыш болады. Мысалы, Жақ сылар байқ ап сө йлер, білімсіздер шайқ ап сө йлер.

Сын есім жіктік тұ лғ ада тұ рып, сө йлемнің баяндауышы да болады. Мысалы, Толық айдың сү тіне шомылғ ан тү нгі айнала тып-тыныш (Қ.Қ азиев). Ү йдің іші мұ нтаздай тап-таза (С. Бақ бергенов).






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.