ЖОБАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

Ауыл шаруашылығ ының тиімділігі - ауыл шаруашылығ ындағ ы субъектілерінің қ аржы-шаруашылық қ ызметінің нә тижесі, жоғ ары кө рсеткішті ө німділікке жетуге қ амтамасыз ету қ абілеттілігі, табыстылығ ы, ө нім сапасы. Ауыл шаруашылығ ының тиімділігі кө рсеткіштер жү йесінің кө мегімен ө лшенеді: ең бек ө німділігімен, қ ор қ айтарымдылығ ымен, ө зіндік қ ұ нмен, рентабельділік, ауыл шаруашылық ө німдерінің шығ ымдылығ ымен жә не т.б.
Ө сімдік шаруашылығ ы саласының тиімділігін сипаттау ү шін жалпы ө нім жә не таза табыс, жер кө лемі, ең бек шығ ындары, негізгі жә не айналым капиталы толығ ымен кіреді.

Кә сіпорындардың рационалды мамандануы жерді ө ндірістің, ең бектің жә не материалдық қ ұ ралдардың басты қ ұ ралы ретінде неғ ұ рлым тиімді пайдалануғ а септігін тигізеді. Тиімділікті жалпы, тауарлы ө німнің кө лемі, жалпы жә не таза табыстың келесілерге шақ қ андағ ы кө лемі бойынша анық тауғ а болады:

• 100 га ауыл шаруашылық жеріне жә не 100 га жыртындығ а;

• 1 жұ мыскерге жә не 1 адам кү нге (адам-сағ атқ а);

• 100 тг негізгі ө ндірістік қ орларғ а;

• 100 тг барлық ө ндірістік шығ ындарғ а.

Бұ л кө рсеткіштердін ә р қ айсысы ө ндірістік ресурстарды пайдалану бойынша экономикалық ақ парат береді. Мысалы, жалпы жә не тауарлы ө німнің жер ауданының бір бірлігіне шақ қ андағ ы кө лемі ауыл шаруашылық ө ндірістің басты қ ұ ралы - жердін пайдалану дең гейін сипаттайды.

Бұ л кө рсеткіштердін қ атынасы шаруашылық тың тауарлылығ ы туралы толық кө рініс береді. Жер ауданының бір бірлігіне шақ қ андағ ы жалпы жә не таза табыс кең ейтілген ұ дайы ө ндірісті ұ йымдастыру тұ рғ ысында жерді пайдаланудың экономикалық жағ дайын синтездейді.

Ауыл шаруашылық ө ндірісін ұ йымдастырудың ең маң ызды жақ тарын сипаттайтын басқ а бір қ атар кө рсеткіштер мен толық тыруларды ұ сынады. Жү йелі толық тырушы кө сеткіштердің қ атарына жатады:

• ө німділік жә не ең бек ақ ы;

• ө німнін ө зіндік қ ұ ны;

• кү рделі салымдардың тиімділігі.

Ұ сыныстарда астық ө ндірісінін тиімділігінің сапалық жағ ына ерекше екпін жиі жасалады. Салалық ү йымдастыру рационалдылығ ының ең маң ызды кө рсеткіштеріне ең бек ө німділігін, ө німнің ө з қ ұ нын, дақ ылдың шығ ымдылығ ын, негізгі жә не айнымалы қ орлардың тиімділігін, жер жә не ең бек ресурстарын пайдалануды жатқ ызғ ан дұ рыс.

Жү йені жаң а кө рсеткіштермен толық тыру тең денциясына қ арсы кейбір авторлар бұ л жү йеде негізгі кө рсеткішті ерекшелер оны қ алыптасып жатқ ан экономикалық жағ дайдың тұ рғ ысынан қ олданудың дұ рыстығ ын негіздеуге тырысуда. Мұ ндай кө рсеткіш ретінде кө біне ө ндірістін рентабелділігі ұ сынылады.

Экономикалық тиімділікті анық тау ү шін ө ндіріс ү рдісіне ә сер етуші тү рлі факторларды анық тау керек. Экономикалық тиімділікті бағ алағ анда нә тижеге ә сер етуші факторларды есептейміз. Ауыл шаруашылығ ы ө ндірісінің тиімділігіне егіннің дұ рыс пісуі, мал шаруашылығ ындағ ы ө німділік жә не т.б. сонымен қ атар ең бек шығ ындарын есепке аламыз. Табысы бар кә сіпорын рентабельді болып саналады. Неғ ұ рлым табыс кө лемі кө п болса, соғ ұ рлым ө нім кө лемі артады.

Рентабельділік - ауыл шаруашылық ө ндірісінің тиімділігін қ орытындылаушы кө рсеткіш. Ол кә сіпорынның пайдалы, табысты жағ ын кө рсететін экономикалық категория. Онда шаруашылық тың не саланың ең бек, жер, су, материалдық ресурстарын пайдалану тиімділігі кө рініс табады.
Рентабельділік пайда сомасының ө зіндік қ ұ нғ а немесе негізгі немесе айналым қ орларының орташа жылдық қ ұ нына қ атынасын кө рсетеді. Рентабельділіктің ө суіне ық пал етуші факторлар - сатылғ ан ө німнің ассортименті, оның кө лемі мен қ ұ рылымы, бағ асы мен ө зіндік қ ұ ны. Ө зін - ө зі ақ тауды қ амтамасыз ету ү шін шаруашылық тың рентабельділігі 20 - 25% болуы керек.

Нарық жағ дайында, экономикалық дамуды ә рі қ арай жалғ астыруда, ө ндірістің тиімділігін арттырудың бағ ыттарын, олардың ө су факторлары мен тиімділікті анық таудың ә дістерін анық тау маң ызды міндет болып табылады.
Кә сіпорындарда ө ндірістік тиімділігін арттырудың маң ызды бағ ыттарын дұ рыс айқ ындау ү шін, тиімділіктің негізгі кө рсеткіштерін біліп алуымыз қ ажет.
Тиімділік кө рсеткіштерінің қ ұ рамындағ ы табыстылық кө рсеткішін жеке топқ а бө луге болады. Активтердің табыстылық кө рсеткіштері жә не меншік капиталының табыстылығ ымен қ атар оларғ а ағ ымды активтердің табыстылығ ы, ұ зақ мерзімді активтердің табыстылығ ы, негізгі қ ызмет табыстылығ ы жә не қ арыз капиталының табыстылығ ы жатады.

Егер ө нім шығ арылымы кез келген сараланғ ан кө рсеткіштермен есептегенде қ ұ ндық кө рінісімен ө лшенсе, ол жалпы (мысалы, жалпы материалдық қ ажеттілік) деп аталады. Егер ө нім шығ арылымы заттай кө рініспен ө лшенсе, онда ол ү лестік (мысалы, ү лестік материалдық қ ажеттілік) деп аталады [18].

Шығ ындар кө лемі ө ндіріс процесінің тиімділік дең гейімен анық талады. Олардың тиімділігі қ аншалық ты кө п болса, кә сіпорын ө німді ө ткізу кө лемін сақ тай отырып ресурстарды, соның ішінде қ аржылық ресурстарды соншалық ты аз жұ мсайды жә не керісінше, шикізат материалдар шығ ындарының нормасының ө суі ең бек ө німділігі дең гейінің тө мендеуі, басқ а да ресурстардың мө лшерден тыс жұ мсалуы жә не ө ндірістік емес шығ ындар қ осымша қ аражаттардың қ ажеттілігіне себепші болады. Ең бек жә не материалдық ресурстар шығ ыны ең алдымен ө німнің ө зіндік қ ұ нында сонан соң табысты талдап қ орытылады. Соң ғ ы айтылғ ан кө рсеткіштің кө лемі кә сіпорынның ө зіндік қ аражаттарының кө лемін ө згерте отырып, оның жалпы қ арылық жағ дайында елеулі кө рініс табады.

«Ақ мола-Феникс» АҚ -ның дә нді дақ ылдардың ө ндірісінің тиімділігі аталғ ан шаруашылық та қ алыптасқ ан нормативтік деректерге сә йкес жасалғ ан технологиялық карта негізінде анық талды. Шаруашылық шығ ындарын «технологиялық карта» жасау арқ ылы есептеу тиімді ә діс болып табылады.

Технологиялық карта – бұ л ө нім ө ндірісінің технологиясы, агрегат қ ұ рамы, жұ мыстың ә р тү рін жә не жалпы барлық технологияның орындауғ а қ ажетті материалды жә не ең бек шығ ындары анық талғ ан қ ұ жат.

Қ азіргі кезде кө птеген шаруашылық тар технологиялық картаны жасамайды. Менің ойымша технологиялық картаны есептеу арқ ылы шығ ындарды тө мендетуге болады.

«Ақ мола-Феникс» АҚ -ның дә нді дақ ылдарды ө сірудің экономикалық кө рсеткіштері 15-кестеде келтірілген.

Жұ мыскерлердің ең бек ақ ысының шығ ынын анық тау. Адам –сағ атты ең бек шығ ынын (адам-кү ндегі) норма смена санын агрегатқ а қ ызмет кө рсететін жұ мыскерлер санына кө бейту арқ ылы табылады.

Жалпы табыс – жалпы ө нім қ ұ нымен материалдық шығ ынның айырмасы.

Ж_т=Ж_{ө қ} -М_ш;

Таза табыс - жалпы ө нім қ ұ нымен ө ндірістік шығ ынның айырмасы.

Т_т=Ж_{ө қ} -Ө _ш;

Пайда – сатудан тү скен тү сіммен толық ө зіндік қ ұ нның айырмасы.

П=С_т.т-Т_{ө қ.}

Рентабелдік дең гейі – пайданың толық ө зіндік қ ұ нғ а қ атынасы.

Р_д=П/Т_{ө зін.қ ұ н}*100%

Технологиялық карта бойынша барлық шығ ын – 218471499, 12тг

Астық тың жалпы тү сімі: 2014 жылғ ы орташа ө німділік 11 ц/га

11 ц/га х 15664 га = 172304 ц

Жалақ ыны есептеу. Ең тө менгі ең бек ақ ы * разряд коэффициент* салалық коэффициент * ауысым нормасына [Қ осымша Б].

Мысалы, мехток 3 бірлік екі ауысымғ а – 6 адам. 50000 тонна*31, 5 тг/тн = 1575 мың. тг [Қ осымша Г].

1гектарғ а кеткен жанар-жағ ар майдың шығ ыны =ж.ж.м.кг/га х 105 тенге

1гектарғ а кеткен жанар-жағ армайдың толық шығ ыны [Қ осымша Б].

Жанармай шығ ыны 69, 6 л/га қ ұ рды, оның бағ асы:

Ж.ж.м.кг/га – бү кіл операциялардың жанар-жағ армай кг/га.

105 тг -1 литр жанар – жағ армай қ ұ ны.

69, 6 кг/га х 105 тг = 7308 тг

Жаздық бидай тұ қ ымына кеткен шығ ын 1 га:

1 кг жаздық бидай тұ қ ымы -29 тг

29 х 120 = 3480 тг

Амортизацияғ а жалпы қ ұ рылғ ан шығ ынан 10 пайыз қ осамыз - 1388, 5 тг.

Ағ ымдағ ы жө ндеу 1 га -1582 тг

Сонда шаруашылық та 1гектарғ а кеткен жалпы шығ ын 13947 тг. қ ұ райды.

Сатудан тү скен тү сім 8000 т х 36303 тг/т = 290420 мың. тг

1 гектардан тү скен тү сімнің қ ұ ны тг 454913888: 15664 га=29042 тг

Пайда 454913888 - 218471499= 236442389 тг.

1 га-дан тү скен пайда, тг: 236442389: 15664 =15095 тг

Рентабельділік, 15095: 13947* 100 = 108 %

Ұ сынылғ ан технологияғ а экономикалық тиімділік:

кесте 14

Ауыспалы егiстегi тың айтқ ыштарды қ олданудың экономикалық тиiмдiлiгi

1) Ауыспалы егiске енгiзiлген тың айтқ ыштар, ц/га

N_ф.с=Д_N кг ә.е.з/34, 6%=35/34, 6=1 ц/га

Р_ф.с=Др кг ә.е.з/46%=80/46=1, 7 ц/га

К_ф.с =Дк кг ә.е.з/55%=80/55=1, 5 ц/га

2)Ауыспалы егiске тың айтқ ыш қ олданудан алынғ ан қ осымша ө нiм, ц/га

П_N=1, 24-0, 14N-NO₃+1, 62ТКылғ +0, 06P/N

П_Nбидай =1, 24-0, 14*7+1, 62*0, 86+0, 06*26, 5/7=1, 9 ц/га

Пр=ө нім_орт*%тиімділігі/100

Бидай ө німділігі 10, 5 ц/га

Пр_Iiбидай =10, 5 *30%/100%=3, 1 ц/га

Пр_{IIIбидай} =10, 5 *20%/100%=2, 1 ц/га

Пр_Ivбидай =10, 5 *20%/100%=2, 1 ц/га

Пр_бидай = Пр_{IIбидай+} Пр_{IIIбидай+} Пр_IVбидай=3, 1+2, 1+2, 1=7, 3 ц/га

П_бидай = П_Nбидай + Пр_бидай = 7, 3 ц/га+1, 9 ц/га=9, 2 ц/га

3) Қ қ ө =П* Бағ а

П-алынғ ан қ осымша ө нім, ц/га

Б-1 центнер ө нім бағ асы, тг

Бидайдың 1ц бағ асы 4200 тг

Қ _{қ ө} = 9, 2*4200 = 38640 тг

4) Шығ ын _жалпы=Т_{қ ұ н} + Ш_{қ осымша}

Т_{қ ұ ны} -тың айтқ ыш қ ұ ны

Т_{қ ұ ны} = Т_ф.с* Т_{бағ асы}

Аммиак селитрасының 1ц бағ асы - 5500 тг

Қ ос суперфосфаттың 1ц бағ асы – 8000 тг

Хлорлы калийдың 1ц бағ асы – 2970 тг

Т_{қ ұ ны} = 1*5500 + 1, 7*8000 + 1, 5*2970 = 23600 * 0, 6 = 14160 тг (40% мемлекеттік дотация)

Ш_{қ осымша}= Т_{қ ұ ны} *20%/100%

Ш_{қ осымша} – қ осымша ө німді ө ң діруге жә не жинауғ а, тың айтқ ыш енгізуге қ осымша шығ ын тың айтқ ыш қ ұ нынан 20% қ ұ райды.

Ш_қ = 14160 *0, 2 = 2836 тг

Ш_ж= 14160 + 2836 = 16996 тг

5) Шартты таза табыс, тг/га

Ш_т.т = Қ _{қ ө} -Ш_ж = 38640-16996 = 21644 тг /га

6) 1 тең ге шығ ынның ө телiмдiлiгi = Қ _{қ ө} / Ш_ж= 38640/16996 = 2, 27

7) Пайдалылық, % = Ш_т.т/ Ш_ж*100% = 21644/16996 *100 =127 %

Нө лдік технологияны қ олданғ андық тан келесідей жұ мыстарғ а кеткен шығ ындар азайды [Қ осымша В]:

- Ерте кө ктемгі тырмалау тырмалай жұ мыстары 1449379, 7 тг

- Аралық культивация 3365063, 2 тг

- Жерді жырту 434408, 9 тг

- Тұ қ ымғ а дестеге шабу 1659273, 4 тг

- Дестені жинау жә не бастыру жұ мыстары 1708763, 1 тг

- Жазық тілгіш культиватормен кү згі ө ң деу 9429920, 2 тг

- Ө сімдік қ алдық тарын тегістеу 2365183, 2 тг

Қ осымша кеткен шығ ындар бұ л:

Тың айтқ ыштардың қ ұ ны 1022607 тг

Фунгицидтерді қ олдану 1047737, 5 тг

Ү немделген жұ мыстардың нә тижесінде жанармай шығ ыны 33% -ғ а тө мендеді.

Амортизация 1016, 2 тг азайды, ағ ымды жө ндеу 1322 тг болды.

Шаруашылық та 1гектарғ а кеткен жалпы шығ ын 9518, 53 тг

Пайда 727862220, 8 - 145025659, 0 = 582836562 тг.

1 га-дан тү скен пайда, тг: 582836562: 15664 = 37209 тг

Рентабельділік, 37209: 9519 * 100 = 390 %

кесте 15

«Ақ мола-Феникс» АҚ -ның дә нді дақ ылдарды ө сіру технологиясының экономикалық кө рсеткіштері

14-кесте деректерін талдай келе мынандай қ орытынды жасауғ а болады: Шаруа қ ожалығ ы қ арастырылғ ан жылдары тұ рақ ты тү рде таза пайдамен рентабельді жұ мыс істеуде, алайда астық ө ндірісін арттырудың мынандай агрошараларын іске асырғ ан дұ рыс: себумен бірге тү йіршіктелген суперфосфат пен аммоний селитрасын енгізу астық ө німін арттыра тү седі; шаруашылық та ауыспалы егісте алғ ы дақ ыл ретінде бұ ршақ тұ қ ымдастармен бірге химиялық парды қ олданамыз. Ол бізге арамшө птермен ластануын азайтады, қ оректік заттарды жинап жетіспеген элементтерді шашып енгізуге мү мкіндік береді. Жиналғ ан астық ты стандарттарғ а сай ө ң деу жә не сақ тау оның ө сіп-ө ң уіне, сақ талғ ан кездегі шығ ының, физика-химиялық қ асиетіне едә уір ә сер етеді.

Біздің ұ сынғ ан агрошаралар тү птеп келгенде астық ө німін кө пжылдық орташа ө німмен салыстырғ анда 5-6 ц/га арттырып шаруашылық қ а қ осымша ә р гектардан 37209 тең ге таза пайда ә келді жә не дә нді дақ ылдардың ө ндірісінің рентабельділігін 108%-ден 390%-ғ а арттыруғ а мү мкіндік береді.

Жоғ арғ ы кестеден кө ріп отырғ анымыздай шаруашылық тың қ аржылық нә тижесі берілген.

Қ орыта келе нарық тық жағ дайда шаруашылық тың дамуының жеделдетудің ең басты мә селелерінің бірі салалар тиімділігін кө теру болып табылады. Ө ндіріс тиімділігі бұ л кү рделі экономикалық категория, бұ л экономикалық заң дылық тардың орындалуын жә не шаруашылық қ ызметінің басты мақ сатын кез келген іс шараның нә тижелігін кө рсетеді. Сондық тан қ абылданғ ан жү йенің экономикалық тиімділігі шаруашылық ү шін бұ л жү йенің нә тижесін кө рсетеді.