Шаруашылықтың топырақ және климат сипаттамасы

Климаты. Солтү стік Қ азақ станның климаты қ ұ рғ ақ, шұ ғ ыл континентальды, жауын− шашынның аздығ ы жә не ауа райының қ ұ былмалығ ымен сипатталады. Бұ л жағ дай ең алдымен дымқ ылдандырудың негізгі кө зі болып саналатын Атлантика мұ хитының Еуразия материгінің ортасында тұ рғ ан Қ азақ станнан ө те алыс болуына байланысты. Орта Азияның шө лейт жерлерінің жақ ындығ ы да Қ азақ станның солтү стігіндегі қ ұ рғ ақ шылық ты кү шейтеді.

Ақ мола облысы Целиноград ауданының далалық аймағ ының климаты шұ ғ ыл континенталды болып табылады. Шаруашылық тың жазғ ы жауын-шашын минимумы жақ сы білінетін, қ атал қ ысты жә не ыстық жазды, ылғ алдануы жеткіліксіз жә не де тұ рақ сыз қ ұ рғ ақ -далалы аймақ та орналасқ анын айта кету керек. Бұ л аймақ қ а тә н тағ ы да бір ү лкен мә селе — бұ л жел эрозиясы. Қ атты, уақ ыты жө нінен ұ зақ желдердің қ ар жамылғ ысын ғ ана емес, жоғ арғ ы қ ұ нарлы қ абатты да ұ шырып ә кету қ аупі бар. Желдер негізінен екі бағ ытта басым: солтү стік-шығ ыс жә не оң тү стік батыс. Солтү стік-шығ ыстан соқ қ ан желдер барлық бағ ыттағ ы желдердің 60%-ын қ ұ райды, жергілікті климатты нашарлатып, оның континентальдылығ ын арттырады.

Метеорологиялық жағ дайы. Орташа кө пжылдық кө рсеткіштер бойынша ауа температурасының ең жоғ арғ ы шегі маусым, шілде жә не тамыз айларына келеді жә не +16 мен +22 градус аралығ ында ауытқ иды [15].

2014 жылғ ы жылы кезең індегі ауа температурасы (1-сурет).

Сурет 1. Малиновка агрометеопунктінің деректері

Орташа тә уліктік температура 0⁰ С ө туі сә уірдің алғ ашқ ы онкү ндігінде басталады, ал жылы кезең нің ұ зақ тығ ы 75-90 кү нді қ ұ райды. Солтү стік Қ азақ станның кө ктемгі қ ысқ а орташа тә уліктік температурасы тез кө теріледі.

Алғ ашқ ы бозқ ырау тамыз айының соң ында басталып, соң ғ ы бозқ ыраулар мамыр айының соң ына дейін жалғ асады. Бір жылда орта есеппен 100-125 аязсыз кү ндер болды. Кейбір жылдары олардың ұ зақ тығ ы 146 кү нге дейін ө суі мү мкін немесе 73 кү нге дейін қ ысқ аруы мү мкін. Ауаның температурасы +10°С жоғ ары кезең дегі орташа тә уліктік температурасының жиынтығ ы 1800-3200 градусты қ ұ райды, осы температура жиынтығ ы дә нді дақ ылдардың пісіп жетілуі ү шін жеткілікті болады.

Жауын-шашын кө ктемге қ арағ анда кү згі кезең де мол жауады. Кү шті желдерге байланысты егістіктегі қ ар қ абатының біраз бө лігі ұ шып кетеді. Сә уір айында ери бастайды. Кө ктемде жауын-шашын аз тү сетіндіктен еріген қ ардың суы топырақ тағ ы ылғ алдың негізгі кө зі болып табылады.

Қ ар қ абаты тұ рақ ты, 5 айғ а дейін жатады. Орташа қ алың дығ ы 20-35 см қ ұ райды [қ осымша А]. Жауын-шашынның жылдық орташа мө лшері 250 — 400 мм (2-сурет).

Сурет 2. Кө пжылдық орташа кө рсеткіштермен салыстырғ ындағ ы 2014 жж. тү скен ылғ алдың орташа мө лшері (мм)

Биылғ ы жылы жауын- шашын мө лшері кө п болғ ан (49 мм) шілдеде, ең тө менгі ақ панда (11 мм). Жалпы жауын- шашын мө лшері орташа 235 мм тү сті.

Шаруашылық жер телімдеріндегі 2014 жылдың жылы кезең індегі топырақ тың 1м қ абатындағ ы ө німді ылғ ал қ оры орташа 5 ай бойынша 105, 24 мм қ ұ рады.

Топырағ ы. Солтү стік Қ азақ стан топырақ тары негізінен екі ірі топырақ аймағ ынан қ алыптасады - қ ара жә не қ оң ыр топырақ типтері.

Қ ара-қ оң ыр топырақ ты қ ұ рғ ақ дала жә не шө л дала (шө лейт) аймағ ыеліміздің жалпы жер ауданының 38, 6% алады.Ауданы 90, 4 млн.га. Ол 48 жә не 52⁰ солтү стік ендіктер аралығ ында орналасқ ан. Бұ л аймақ Батыс Қ азақ стан, Ақ тө бе, Павлодар, Қ арағ анды облыстарының кө п жерін, Қ останай, Ақ мола, Шығ ыс Қ азақ стан облыстарының бірталай жерін алып жатыр.

Қ ара-қ оң ыр топырақ тың қ ұ рылысы келесідей:

Тың жерде оның ү стінде шө птесін ө сімдіктер қ алдық тарынан қ ұ ралғ ан Ад-дала тө сеніші (дала кигізі) қ абаты бар. Оның астында А-қ арашірінді жиналу қ абаты, одан соң В₁- қ арашірінділі аралық қ абат, одан тө мен В₂-қ арашірінді тілдері қ абаты, оның астында В_К-иллювиалды карбонатты қ абат орналасып, ол С аналық тау жынысы қ абатымен шектеседі.

«Ақ мола-Феникс» АҚ -ның Малиновка а\а 2014 жылғ ы 15748 га жерінің агрохимиялық зерттеулері бойынша қ орытындысы: қ ара қ оң ыр топырақ тар шаруашылық жерлерінің кө п бө лігін алып жатыр. Механикалық қ ұ рамы жең іл қ ұ мбалшық тар топырақ тү зуші аналық жыныстар болып табылады [1-кесте, қ осымша Б].

кесте 1

Топырақ тардың қ ұ нарлылық сипаттамасы. Агрохимиялық кө рсеткіштері.

Қ арашірінді мө лшері: ө те тө мен (0-2%) 7270, 0га жә не тө мен (2, 1-4%) 8478, 0 га. Жылжымалы фосфор мө лшері: ө те тө мен (10, 0 мг/кг дейін) жә не тө мен (11, 0-15, 0 мг/кг) 7913, 0 га, орташа (16, 0-30, 0 мг/кг) 905, 0 га, жоғ ары (46, 0-60, 0 мг/кг) 5372, 0 га. Гидролитикалык сілтілі азоттың мө лшері: ө те тө мен (100 мг/кг дейін) 1637, 0, тө мен (101, 0-150, 0 мг/кг) 12211, 0 га жә не орташа (151, 0-200, 0 мг/кг) 1900 га. Топырақ тар ауыспалы калий мен жақ сы қ амтылғ ан орташа (201-300 мг/кг) 3943, 0 га, кө терінкі (301-400 мг/кг) 10125, 0 га жә не жоғ ары (401-600 мг/кг) 1680, 0 га.

рН кө рсеткіші бойынша топырақ ә лсіз қ ышқ ыл жә не ә лсіз сілті аралығ ында ауытқ ып отырады.