Билет №28

1. АҚ Ш-тағ ы Азамат соғ ысы (1861-1865), оның нә тижесі. 1861 ж 12 сә уірі АҚ Ш тарихында бетбұ рыс кү н болды. Ө йткені бұ л кү ні қ ұ лдық қ а қ арсы кү штер қ арулы кү реске кө шті. Саяси ө кімет ү шін соғ ыс басталды. Соғ ыс 4 жылғ а созылды. Солтү стікте революциялық ө рлеу жоғ ары болды. Жұ мысшы полктері қ ұ рылды. Мың дағ ан қ ұ лдар солтү стікке қ ашып, оң тү стік плантаторларына соқ қ ы берді. Тек 1862 ж. Джорджиядан 20 мың қ ұ л қ ашты. Соғ ыс жылдарында барлығ ы 500 мың қ ұ лдар солтү стікке қ ашып кетті.

Соғ ыс басталғ анда ү кімет басындағ ы либерал буржуазия ө кілдері халық бұ қ арасының белсенділігінен қ ауіптеніп, одақ ты қ алпына келтіруді ғ ана негізгі мақ сат деп есептеді. Қ ұ лдық ты жою мә селесін айналып ө тті. солтү стік ә скері ішінде, конгресте оң тү стікті қ олдаушылар кө бейді. Ә скери генералдар, офицерлер соғ ысты белсенді жү ргізбеді, кү ту позициясында болды. Ал, халық бұ қ арасының наразылығ ы кү шейіп, олар ү кіметтен соғ ыстың мақ саты мен оны жү ргізудің ә дістерін ө згертуді талап ете бастады.

Радикалды кө зқ арастағ ы республикашылдар да армияны тазартуды талап етті. Халық бұ қ арасының қ озғ алысы ө рістей бастады. Ел ішінде радикалды талаптар қ оюдың кү шеюі жә не майдандағ ы сә тсіздіктер Линкольннің ү кімет саясатын ө згертуіне тү рткі болды. Ол 1861 ж 31 шілдеде жау тың шысының ә рекетін тыюғ а бағ ытталғ ан бірқ атар шешімдерге қ ол қ ойды. Конгресс ү кіметті қ ұ латуғ а бағ ытталғ ан бү лікке қ атынасушыларды жазалау туралы, солтү стіктің ү кіметіне қ арсы ә рекет жасап отырғ ан бү лікшілердің мү лкін конфискациялау (тә ркілеу) туралы шешімдер қ абылдады. Бү лікшіл газеттерді жапты.

Бас қ олбасшылық ты Линкольн ө з қ олына алып, 1862 ж 27 қ аң тарда жаппай шабуылғ а шығ у туралы 1 – ші бұ йрығ ын берді. 1862 ж 20 мамырда АҚ Ш азаматтарына батыстан 160 акрдан жер алуғ а мү мкіндік беретін гомстед туралы заң қ абылданды. 1863 ж 1 қ аң тардан бастап қ ұ лдық тың тегін жойылатындығ ы туралы шешім қ абылданды. Сондай – ақ, негрлерді солтү стік ә скеріне шақ ыру басталды. Бұ л жү зеге асырыла бастағ ан революциялық шаралардың тарихи маң ызы ө те зор. Линкольннің ө зі 19 ғ – дың алдың ғ ы қ атарлы буржуазиялық демократ қ айраткерлерінің біріне айналды. Соғ ыста негрлер зор ерлік кө рсетіп, оның барысында 40 мың ғ а жуық адам қ аза болды.

Халық тық революцияның ө рлеуі, Линкольн ө кіметінің соғ ысты революциялық жолмен жү ргізуге кө шуі соғ ыстың барысына тү бегейлі ө згеріс енгізді. Соғ ан байланысты президент ұ станғ ан «Халық тық дипломатия» да ө з нә тижесін берді. Ағ ылшын жұ мысшыларының қ олдауына қ ол жеткізді. Франция, Швейцарияда, Испанияда, Англияда, Шотландияда, Ресейде митингілер болып, ү ндеулер қ абылданды.

1862 ж 30 желтоқ санда А. Линкольн қ ұ лдарды азат ету туралы Прокламацияғ а қ ол қ ойды. Ол еш уақ ытта ө зінің дә л мұ ндай ә ділетті, ө те керек қ ұ жатқ а қ ол қ оймағ анын атап кө рсетті. Солтү стіктің халық аралық беделі кө терілсе, оң тү стіктің халық аралық жағ дайы қ иындады.

Азамат соғ ысы 1865 ж 9 сә уірдегі ұ рыста оң тү стік ә скерінің жең ілуімен аяқ талды. Соғ ыс аяқ талғ ан соң 5 кү ннен кейін 2 – ші рет президенттікке сайланғ ан (1864 ж қ араша) Линкольнді қ ұ л иеленушілерді жақ таушы актер Бут театр лоджиясында атып ө лтірді. Президенттің ө лтірілуі қ ұ л иеленушілердің ө з биліктерінен оң айлық пен айырыла қ ойғ ысы келмегендігін кө рсетті, ол ә сіресе қ айта қ ұ ру жылдарында айқ ын кө рінді.

Азамат соғ ысы аяқ талғ ан соң революцияның негізгі міндеттерін шешу кү н тә ртібіне қ ойылды: олар плантаторлардың жерлерін тә ркілеп, негрлерге ақ тармен бірдей саяси, экономикалық жә не азаматтық қ ұ қ ық тар беру, контрреволюцияшыл плантаторларды оң тү стікте саяси ү кімет билігінен тайдыру. Міне осы шараларды жү зеге асыру кезең ін 1865 – 1877 ж Америка тарихында оң тү стікті қ айта қ ұ ру кезең і деп атайды. Негрлер қ ұ лдық тан қ ұ тылғ анымен де жер ала алмады, дауыс беру қ ұ қ ығ ы берілмеді. Экономикалық, саяси, азаматтық қ ұ қ ық тарды ала алмады. Жалпы айтқ анда, негрлерге қ атысты мә селе шешілмеді. Сондық тан да негрлер қ айта қ ұ ру жылдарында революциялық ө згерістер жасауда негізгі қ озғ аушы кү ш болды.

2.ХХ ғ. басындағ ы Қ ытай. Сун Ятсеннің «Ү ш халық тық принципі». Сунь Ятсен 1905 жылы елдің басқ а да ірі ұ йымдарын біріктірген Қ ытайдың жаң ару қ оғ амын қ ұ рады. Ол биліктің республикалық формасын орнату, ә лемде бейбітшілік орнату, жерге деген қ ұ қ ық тың тең естірілуі жә не тағ ы басқ а мә селелерді қ озғ ағ ан бірнеше бө лімнен тұ ратын бағ дарламасы бар ұ йым болды. Бұ л ұ йым " Тунмынхой" деген атақ алды (" Союзная лига")/1/. Ұ йымнның ашылу салтанатында Сунь Ятсен ө зінің " ү ш ұ лттық принципін" жариялады. Яғ ни,

1. Национализм принципі.

2. Халық билігі принципі.

3. Халық тың ә л-ауқ аты принципі.

" Ү ш ұ лттық принцип дегеніміз не? " Ү ш ұ лттық принцип деген - бұ л мемлекетті қ ұ тқ ару принципі. Ал принцип дегеніміз не?. Принцип бұ л -идея, сенім, кү ш. Ә детте, қ андай да бір мә селені зерттеу барысында идея туындайды, содан кейін идея негізінде сенім туындап, ол кейін кү шке айналады, содан соң барып принцип анық талады. Ү ш ұ лттық принципті біз неге мемлекетті қ ұ тқ аратын принцип деп атаймыз? Ө йткені, ү ш ұ лттық принцип Қ ытайды халық аралық қ атынаста тең дікке ә келеді, сонымен қ атар ә лемде ө з орнына сә йкес саяси жә не экономикалық тең дікке жеткізеді. Сондық тан біз ү ш ұ лттық принципті мемлекетті қ ұ тқ ару принципі дейміз. Осы тұ ста Қ ытайдың жағ дайы оны қ ұ тқ аруғ а дейін нашар ма деген сұ рақ туындайды. Егер біз Қ ытайды қ ұ тқ ару керек десек, біз ү ш ұ лттық принципке сенуіміз керек. Бұ л принципке деген ұ ғ ым сенім Қ ытайды қ ұ тқ ара алатын кү ш тудыруы мү мкін.

1906 жылы 21-ші желтоқ сандағ ы Сунь Ятсеннің Ү ш ұ лттық принцип жә не Қ ытай болашағ ы туралы сө йлеген сө зі: /2/ Мырзылар! Сіздердің бү гін жиналуларың ызды жай ғ ана қ уаныш деп тү сінуге болмайды, менің ойымша мұ нда терең мағ ына жатыр. Біз бү гін " Мин бао шығ арылғ анына бір жыл толғ ан мерекесіне жиналып отырмыз. Бұ л журнал ү ш ұ лттық принципті уағ ыздайды, яғ ни, национализм, халық билігі жә не халық тың ә л-ауқ аты.

Национализм терминінің мағ ынасы тү сінікті, мысалы, бала ө з ата-анасын жақ сы таниды жә не бө тен адамды ата-анасы ретінде қ абылдамайды. Сол сияқ ты" нацанализмді " де тү сіндіруге болады. Ол ә рбір адамның қ анында болады. Маньчжурдың Қ ытайғ а басып кіруіне 260 жыл болса да, кез келген қ ытайлық маньчжурлық ты кездестірсе ешқ ашан қ ытайлық пен шатыстырмайды. Национализмнің тү бірі осында. Бірақ, бір маң ызды жайтты естен шығ аруғ а болмайды: национализм приципі ө з елімізден ә рбір басқ а ұ лттың қ уғ ындалуын кө здемейді, тек ө з елімізді басқ а ұ лттың басып алып басқ аруын тоқ татуды кө здейді''/3/

„Біз хандық тар ө з мемлекетіміз бар тек қ ана билікті ө з қ олымызғ а алғ анда ғ ана айта аламыз, кері жағ дайда мемлекет болса да Қ ытай мемлекеті болмайды: ондай болса ойланайық шы: Біздің мемлекетіміз, біздің билігіміз кімнің қ олында?

Біз Отаны жоқ халық болып қ алдық. Жер жү зінде қ азір милиардтан астам адам тұ рады, олардың ішінде, біз ханьдық тар - тө рт жү з миллионбыз, яғ ни жер шары халық тың тө рттен біріміз. Біз ең ү лкен, ең ежелгі жә не мә дени халық пыз. Осылай бола тұ ра біздің Отансыз қ алуымыз қ алай? 200мың дық халқ ы бар африкалық ел. Трансваальды алайық шы, онда Англия жаулағ анда ү ш жыл қ атарынан қ арсыласты. Немесе бірнеше миллиондық адамы бар Филиппины аралдары шық ты, Америка Қ ұ рама Штатының басып алуына қ арсы бірнеше жыл қ арсыласып кү ресті. Сонда біз, хандық тар Отаны жоқ, ө з қ олында билігі жоқ халық болуды қ оғ амды ұ натамыз ба? /4/ Біздің ата-бабамыз мемлекетіміз қ ұ ларда маньчжурғ а қ арсы аянбай кү ресіп ерлікпен қ ан тө ккен. Біз хандық тар маньчжурғ а сырттай бағ ынғ анымен жан дү ниеміз бағ ынбады жә не оғ ан қ арсы кө терілістер бастағ анымыз аз болмады. Біздің маньчжурлық тарғ а бағ ынуымыздың себебі, бізде ұ йым жоқ. Егер біз бірігіп ұ йымдассақ біз маньчжурды жең еміз./5/ Ұ лттық революцияның мақ саты кейбіреулер айтып жү ргендей маньчжурды ұ лт ретінде жою емес, бұ л ү лкен қ ателік, ұ лттық революцияның мақ саты маньчжурдың ү кіметін қ ұ латып, ө зіміздің ұ лттық мемлекетімізді орнату.

3.Жаң а білімді хабарлау сабағ ы, оның қ ұ рылымы мен мазмұ ны, ұ йымдастыру ә дістемесі. Жаң а оқ у материалы ө тілетін сабақ та шешуші рө л атқ арады. Сабақ уақ ытының кө бі жаң а материалды оқ ып ү йренуге жә не оны мең геруге жұ масалады. Жаң а материалды оқ ытып мең гертудегі басты міндет-оның қ иындау, кү рделілеу мә селелерінің негізін барлық оқ ушығ а сабақ ү стінде мең герту. Ол мә селерді мұ ғ алім толық, тү сінікті етіп ә ң гімелейді жә не талдап тү сіндіреді. Сабақ тың қ иындау мә селелерінің бірін мұ ғ алім 4-5 минут ә ң гімелеп тұ рып, тақ таны, тарихи картаны, оқ улық ты жә не оның иллюстрацияларын, тарихи қ ұ жаттың т.б. ү зінділерін, бояулы суреттер не техникалық қ ұ ралдарды пайдаланып, сол ө тіліп отырғ ан материалғ а байланысты сұ рақ қ ойып, оқ ушыларды тікелей қ атыстырып отырады. Сабақ тың екінші кү рделі мә селесі бойынша алдымен оқ ушылар оқ улық, тарихи қ ұ жат, сызбалар, кестелерт.б. жұ мыс істеп, соң ынан сұ рақ тар қ ойып ә ң гімелесіп, ортақ қ орытынды жасалса тиімді болады.

Жаң а сабақ ты оқ ып ү йренуге оқ ушыларды қ атыстырудың тағ ы бір жолы-дидактикалық материалдармен, тарих дә птерімен жұ мыс істеу. Оқ ушыларды 5-сыныптан бастап тарих дә птерімен жұ мыс істеуге бірте-бірте ү йрете отырып, жоғ ары сынптарда сабақ тың ең қ ажетті мә ліметтерін жазып отыратын дә режеге жеткізген дұ рыс. Жоғ ары сынп оқ ушылары тарих дә птеріне ө тіліп отырғ ан мә селенің толық жоспарын, тезисін, тіпті конспектісін де жаза алады.

Жаң а сабақ материалының негізгі мә селесін оқ ушылар сыныпта біліп кетуі ү шін оның ішіндегі тірек білімдерді-ұ ғ ымдарды, теориялық қ ағ идаларды, негізгі оқ иғ алар мен олардың даталарын бірнеше рет қ айдалау керек. Оқ ушылар оларды толық мең геру ү шін сабақ та5-6 рет ә ртү рлі жағ дайда, тү рлі ә діс-тә сілдің кө мегімен қ айталағ ан дұ рыс. Бү гінгі сабақ ты қ ортық анда жә не ү йге тапсырма бергенде бұ л мә селелерге тағ ы да назар аударылады.

Жаң а сабақ қ а оқ ушыларды белсендіре қ атыстырып отырудың тағ ы бір жолы-оларғ а тү рліше сұ рақ тар қ ойып отыру. Оқ ушылар танымдық сұ рақ тарғ атарихи қ ұ жатты, оқ улық ты, кө рнекі жә не т.б. қ ұ ралдар мен деректерді пайдалана отырып жауап дайындайды. 5. Пысық тау жә не жаң а материалды саналылық пен мең геру. Мұ ны жаң а сабақ ты тү гелдей немесе оның ә рбір мә селесін тү сіндіріп болысымен ө ткізуге болады. Басты талап-жаң а материалды оқ ушылар берік, яғ ни оның ең басты мә селелерін ұ мытпайтындай дә режеде мең геруі жә не алғ ан білік-білімін қ азірде де, келешекте де қ олдана алуы тиіс. Оқ ытылғ ан тарихи факті, оқ иғ а, не қ ұ былыс сол уақ ытта берік мең геріледі, егер оқ ушылар олардың негізгі белгілерін айыра білсе, бгінгі ө тілген оқ иғ а мен қ ұ былысты осыларғ а ұ қ сас бұ рын ө тілген оқ иғ алармен, қ ұ былыстармен салыстырып, олардың ұ қ сас белгілерін жә не айырмашылық тарын ажыратып бере алса. Мұ ны мұ ғ алім сабақ ты тү сіндіруде байқ айды. Осы айтылғ андардың бә рі жаң а материалды пысық тауды, оқ ушылардың алғ ан білімін жинақ тап, жү йеге келтіруді талап етеді. 5-6 сыныптар мен 9-11 сыныптарда ө тілетін пысық таудың айырмашылығ ы бар. Мысалы, 5-сыныпта ө тілген ә ң гіменің ең маң ызды мә селелері жө нінде оқ ушылардың тү сінігін тың дауғ а болады, оның ө зінде де бұ л тә сіл оқ улық ты, кө рнекі қ ұ ралды т.б. пайдалана ртырып жү зеге асырылса пайдалы болады. Бұ л сыныптарда пысық тау сұ рақ тары ұ сақ тап беріледі жә не оғ ан жауап беруге бірнеше оқ ушы қ атысып, соң ы ә ң гімелесуге ұ ласады. Жоғ ары сыныптарда сұ рақ тар саны аздау болады да, бірақ кү рделірек жауапту талап етеді. Сондай-ақ пысық тау кезінде оқ ушылар ө здігінше жұ мыс жасайды. Сол мә селенің толық жоспарын жасайды, хрестоматияда берілген қ ұ жаттар бойынша мұ ғ алім қ оятын сұ рақ тарғ а жауап ә зірлейді. 6.Ү йге тапсырма беру. Бұ л-сабақ сайын жү зеге асатын қ ажетті элементтердің бірі. Тапсырма бергенде оқ ушыларғ а оның міндеттері мен орындалу жолдары нақ ты кө рсетілуі тиісСонымен қ атар тапсырманы орындау ретін де, қ андай мә селелерге баса назар аудару қ ажеттігін, оларды қ алай толық мең геруге болатынын тү сіндіру қ ажет. Оқ улық қ а қ оса қ олданылатын материалдар: анық тамалық қ ұ ралдар, тарихи қ ұ жаттар, баспасө з материалдары т.б. кө рсетіледі. Егер оқ ушыларғ а ө тілген материалдың толық жоспарын қ ұ ру, хронологиялық кете, сызба сызу, тарихи қ ұ жатпен, қ осымша материалмен жұ мыс істеу сияқ ты тапсырмалар берілсе, оларды орындау туралы толық нұ сқ ау берген дұ рыс.

Тү гел немесе тү гелге жуық жаң а оқ у материалын оқ ытып ү йретуге арналғ ан сабақ. Тарих сабақ тарының екінші типі етіп ұ сынуғ а болатын сбақ тың бұ л тү рімен 8-11 сыныптардағ ы Қ азақ стан тарихы сабақ тарының 15-20 пайызы оқ ытылады. Бұ л типтің қ ажеттігі жоғ ары сынптардағ ы тарих оқ улық тарында кө лемі мен мазмұ ны жағ ынан оқ ушылардың мең геруіне қ иындық келтіретін оқ у материалының бар болуы.

Сабақ негізінен тө мендегі элементтерден қ ұ рылады: ұ йымдасытру кезең і (1-2 минут), ү й тапсырмасын сұ рау (6-10 минут), ө ткен материалды қ орыту жә не оны жаң а сабақ пен байланыстыру, оқ ушыларды жаң а материалды оқ ып ү йренуге дайындау (3 минут), жаң а материалды оқ ытып ү йрету жә не оны мең герту (30 минут), ү й тапсырмасы (1-2 минут), сабақ ты қ орытып, нә тижесін шығ ару (1-2 минут). Жаң а материалды пысық тау немесе саналылық пен мең герту міндеті оның мазмұ нына байланысты не жаң а сабақ ты оқ ып ү йренуде жү зеге асырылады немесе жаң а материалды тү сіндіріп болғ аннан кейін оқ ушылар ә лі толық мең гере алмағ ан мә селелер бойынша жү ргізіледі. Сабақ тың бұ л екі элементі бойынша жұ мыс жү ргізілгенде оқ ушылар тарих дә птерлеріне тақ ырып, негізігі мә селелер немесе жоспармен қ атар, жаң а ұ ғ ымдарды мен терминдерді, атауларды, тарихи даталарды жазып отырады. Егер тарихи қ ұ жаттармен жұ мыс істесе, ө зіндік жұ мыстың басқ а тү рін атқ арса да – оның да нә тижесін тарих дә птеріне жазады. Соң ында ү й тапсырмасы беріліп, қ орытынды жасалады, сабақ тың нә тижесін талдайды.