Билет №17

1.ІХ ғ асырдағ ы шаруалар соғ ысы, ө зара соғ ыс жә не Сун мемлекетінің қ ұ рылуы. ІХ ғ асырдың аяғ ындағ ы шаруалар соғ ысы мен орталық биліктің ә лсіреуі нә тижесінде Х ғ асырдың басында Қ ытайды саяси бытыраң қ ылық тіпті кү шейе тү сті. 960 жылғ а қ арай бес ә улет бірін-бірі ауыстырды. Олардың астанасы Кайфын қ аласы болды. 907-960 жылдар тарихта «бес ә улет жә не он патшалық» кезең і деп аталды. Бұ л ә улеттердің билігі елдің солтү стігінде ғ ана тарады. Бұ рынғ ы империяны аумағ ында 8 дербес мемлекеттер ө мір сү рді. Қ ытайда саяси дағ дарыс орын алып жатқ ан кезде, солтү стік шығ ыста Манчжурияны біраз бө лігін мекендеген кө шпенді қ идандарды тайпалық одағ ы кү шейе тү сті. 907 жылы олардың кө семі Абаонди империяның қ ұ рылғ анын жариялады. Қ ытайды қ идандар билігі орнамағ ан бө лігі 960 жылғ а қ арай Сун ә улетінің қ ол астына бірікті. Оның негізін Чжоу патшалығ ының қ олбасшысы Чжоу Куан-инь қ алады. Астанасы Бянь қ аласы болды. 1005 жылы Қ ытай қ идандардан жең іліп, салық тө леп тұ руғ а мә жбү р болды. 1040-1044 жылдары Сун империясы Батыс Ся империясымен соғ ысты. Соғ ыс бітім шарт жасаумен аяқ талды. Ся ө кіметі Сун сарайына вассал деп танылды, бірақ Қ ытай Ся ө кіметіне жыл сайын жібек мата, кү міс, шай сыйлап отыруғ а тиіс болды. ХІ ғ асырларда Қ ытайда ірі жер иеліктері ө се тү скендігі байқ алды.Олар ұ сақ шаруашылық тарды ө з иеліктеріне қ осып алу арқ ылы ө сіп отырды. Жалғ а беру шарттары ә р тү рлі болды. Х-ХІІІ ғ асырларда жалғ а беру ақ ысы ө се тү сті. Мемлекеттік жер қ оры «гуань тянь» деп аталды. Қ ызмет бабы ү шін берілетін жер кө лемі 7 ден-40 цинге дейін болды. Ұ сақ шаруалардың да жерлері жеке меншік жерлері болды. Жер салығ ы жылына екі рет жазда жә не кү зде жиналды. Салық мө лшері жерді қ ұ нарлылығ ымен байланысты белгіленді. Х-ХІІ ғ асырларда Қ ытай қ алаларыны саны ө сті. Қ алалар сауда қ олө нер орталық тары ретінде ө сті. Қ ытай қ олө нерінде мемлекеттік жә не жеке меншіктік кә сіпорындар жеткілікті болды. Ө ндіріс кө лемі артты. Ең бек қ ұ рал жабдық тарының сапасы жақ сара тү сті. Кә сіптер саны кө бейді. Сауда да дамыды. Тауар қ ұ нынының 2 пайызы оны тасу кезінде салық ретінде алынса, 3 пайызы сатылғ аннан кейін алынды. 1211 жылы Солтү стік Қ ытайғ а оны байлығ ына қ ызық қ ан монғ ол ә скерлері басып кірді.Чжурчжендер келісімге келуге шақ ырды. Жақ сы қ оршалғ ан қ алалар қ амалын бұ зуды мең гермеген Шығ ысхан ә скерлері біраз қ иыншылық тарғ а ұ шырады. Сол себепті моғ олдар келісімге кө нді. Бірақ кө п ұ замай 1215 жылы уә десін бұ зып Пекинді басып алды. Қ ытай халқ ы екіге бө лінді, бір тобы чжурчжендер жағ ында моң ғ олдарғ а қ арсы соғ ысса, екінші тобы моң ғ олдар жағ ында чжурчендер ә улетіне қ арсы соғ ысты. Оң тү стіктегі Сун сарайы моғ олдар жағ ына шығ ып 1224 жылдан бастап Цзинь империясына салық тө леуін тоқ татты. 1226 жылғ а қ арай моғ олдар Қ ытайды кө пшілік бө лігін жаулап алды. 1227 жылы Батыс Ся патшалығ ын басып алды. 1234 жылы моғ олдар солтү стік Қ ытайжы жаулап алуда аяқ тады. Шығ ыс хан мен оны балалары Қ ытайдағ ы мемлекеттік басқ ару ә дісімен, тү рімен жете танысып оларды қ абылдады. 1258 жылы Хулагу Монголиядан Месопатамияғ а жетіп Бағ датты алғ анда, Қ ұ былай Оң тү стік Қ ытайда сундардың қ арсылығ аны тап болды. Ұ лы Мө ке хан оң тү стік Қ ытайда бағ ындыру ү шін болғ ан шайқ астарда қ айтыс болды. Оны орнына Қ ұ былай хан болып, астананы Пекинге кө шірді. 1271 жылы Қ ұ былай қ ытайша Дай Юань деген атақ алып, сол ә улеттің негізін қ алады. 1279 жылы оң тү стік Қ ытайды жаулап алды. Қ ұ былай биліктен қ ытайлық тарды тайдырғ анмен, монғ олдық тарды тарта алмады. Олардың мемлекетті қ ытайша басқ аруғ а дайындығ ы жоқ еді. Сондық тан ү кімет қ ұ рамына сауатты арабтар мен еуропалық тар, тү ріктер мен сириялық тар кө птеп енді. Қ ытай жазуын, тілін ө згерту ә рекеті сә тсіздіктерге ұ шырады. 1281 жылы Қ ұ былай даос кітаптарын отқ а жағ у туралы бұ йрық шығ арды. Ол будда дінінің толық ү стемдігін кө здеді. Бірақ қ ытайлық тардың кө мегінсіз билікті қ олда ұ стап тұ ру мү мкін болмады. Қ ұ былай билігі кезінде ауыл шарушалығ ы саласында біраз шаралар жү зеге асырылды. Астанада «ауыл шаруашылығ ыны бас басқ армасы, ал провинцияларда –органдары қ ұ рылды. Монғ ол ақ сү йектері кө п жерлері шаруаларымен бірге басып алуғ а, неғ ұ рлым кө бірек пайда табуғ а тырысты. Қ ытай шаруаларына ауыр салық тар салынды, ә сіресе жылқ ы салығ ы ауыр болды. Шаруалардың тұ рмыс жағ дайы шектен тыс ауырлап кетті. Монғ ол басқ ыншылары қ олө нер мен сауда бірлестігінің ө суін тоқ тата алмады. Қ олө нершілер мен саудагерлер басқ ыншыларғ а тауарының едә уір бө лігін тегін беруге мә жбү р болды.Натуралды салық ақ шамен алмастырды. ХІҮ ғ асырғ а қ арай монғ ол басқ ыншыларының Қ ытайдағ ы билігі ә лсірей бастады. Біртұ тас Моң ғ ол империясының орнына бұ л кездері Моң ғ ол мемлекеті қ ұ рылғ ан болатын. Қ ытай халқ ының басқ ыншыларғ а қ арсы наразылығ ы ө се тү сті.Моң ғ ол басқ ыншыларына қ арсы кү ресте Қ ытай тарихындағ ы ә йгілі «Қ ызыл орамалдылар» кө терілісі шешуші рол атқ арды. Олар бас киімдеріне қ ызыл шү берек байлап жү ргендіктен солай аталды. Олардың қ ұ рғ ан ә скерлері «Қ ызыл ә скерлер» деп аталды. Оның негізін «Ақ лотос» сектасыны мү шелері қ ұ рады. Хубейдегі кө терілісті император деп жарияланғ ан Мин Юй Чжень басқ арды. 1368 жылы оны отряды Пекинді моғ олдардан азат етті. Нанкинде Чжу Юаньчжан император деп жарияланды. Ол тақ қ а отырғ ан жаң а Мин ә улетінің негізін қ алады. Қ ытайдағ ы ең соң ғ ы моң ғ ол ә міршісі Тогон-Тимур елден кетуге мә жбү р болды. Соғ ыс кезінде Чжу Юанчжан шаруаларды салық тан босатуғ а уә де берді. Соғ ыс біткеннен соң бұ рынғ ы моң ғ олдық ә улетке қ арағ ан жерлер мемлекеттік деп жарияланды. Шаруалар жерге ие болып, олардың бұ рынғ ы қ арыздары жойылды. Жаң а император барлық жеке меншік жә не мемлекеттік жердің есебін қ айта жү ргізді.1398жылы Чжу Юань-Чжан ө лген соң сарай ақ сү йектері тақ қ а оны немересін отырғ ызды. Бірақ баласы Чжу Ди 1403 жылы тө керіс жасап, императорды тақ тан тү сірді де, ө зін император деп жариялады.ХҮ ғ асырды басында Мин империясыны ұ ланғ айыр Темір державасымен қ атынасы шиеленісті. Чжу Ди Темірге елшілік жіберіп, оны Қ ытайғ а тә уелділігін мойындауын, салық тө леп тұ руғ а жіберген елші Анды тез қ айтаруын талап етті. Ол талапқ а жауап ретінде Темір Қ ытай елшілігімен қ оса керуенін де қ айтармай ұ стап қ алды. 1404 жылы Темірдің Отырар қ аласында қ айтыс болуымен Қ ытайғ а жорық тоқ тады.