Билет №14

1.Реформацияның пайда болуы. Кальвинистік жә не Цвингли ілімдері. Реформация[1] (лат. reformatio - қ айта қ ұ ру тү зеті) - римдік католиктік шіркеудің монополиясында, христиан діни ілімін Папа билігі тұ рғ ысынан тү сіндіруге қ асы бағ ытталғ ан Солтү стік жә не Орталық Еуропадағ ы 16 ғ асырда діни - қ оғ амдық қ озғ алыс Реформацияның кө семдері жә не негізін салушылар - М. Лютер мен Ж. Кальвин. Реформацияның нә тижесі христан дінінің жаң а тармағ ы - протестантизмнің пайда болуы. Протестантизмнің римдік-котоликтік шіркеуден бө лінуін Папа тағ ы заң ды тү рде мойындады. Протестантизмде шіркеу осы дү ниелік институтқ а, ал Інжілді білу оның діни негізіне айналады. Зұ лымдық - діни надандық тың синонимі, ол Қ ұ дай сө зін білмеудің салдары. Дү ниені Қ ұ дай сө зін халық қ а тү сінікті тілде уағ ыздау арқ ылы тү зетуге болады. Еуропа елдерінің мә дени-тарихи дамуындағ ы басты кезең — Реформация дә уірі болып саналады. Реформация — XVI ғ асырда алғ ашқ ы ширегінде неміс елінің топырағ ында дү ниеге келген діни-идеологиялық жә не ә леуметтік-саяси қ озғ алыс. Ол католиктік бағ ыт тү рінде қ алыптасқ ан христиан дінінің кейбір қ ағ идаларын қ айта қ арап, жаң ғ ыртуғ а бағ ытталғ ан. Бұ л қ адам Римдік-католиктік шіркеудің шектен тыс шығ ушылығ ынан, оның қ арама-қ айшылық тарғ а толы идеологиясына кө ң ілі толмаушылық тан туғ ан еді. Ө зінің мә ні жағ ынан алып қ арағ анда, Реформация буржуазия табының ескі орта ғ асырлық тә ртіптеріне қ арсы болатын. Христиан дінін қ айта қ арауды, адамның дү ние-танымы мен сана-сезімін ө згертуді мақ сат еткен бұ л діни қ озғ алыс жаң а капиталистік қ арым-қ атынастарғ а жол ашып берді. Реформацияның ең басты мә селелерінің бірі — христиан дінінің жаң а ү шінші бағ ыты — протестанизмнің католиктерден алшақ тай бастауы. Сонымен қ атар, папа бастағ ан Римдік католик шіркеуінің билігіне шек қ ойылды, одан қ алды кез келген шіркеу билігі мен байлығ ына тосқ ауыл жасалды.

Реформацияның басталуы — «Қ айта жаң ғ ыру» мә дениетінің соң ғ ы кезең імен сә йкес келеді. Демек, бұ л діни қ озғ алыс адамзат баласы басынан кешірген прогрессивтік тө ң керістердің ішіндегі ең ұ лы мә дени тә ң керіс — «Қ айта жаң ғ ыру»дә уірінің заң ды жалғ асы болып саналады. Реформацияны одан ә рі тү бегейлі жалғ астыруғ а бағ ыт алғ андардың бірі — Ж. Кальвин (1509—1562 жылдары) протестанизмнің беделді ағ ымының негізін қ алады. Жаң адан қ алыптасқ ан «кальвинизм» ағ ымы христиан дініне табыну мен шоқ ыну рә сімдерін одан ә рі жең ілдетті, шіркеуді жеке саяси кү шке айналдыру мақ сатында оны мемлекеттен бө лді жә не шіркеуге республикалық сипат (шіркеу басшыларының сайланып тағ айындалуы) берді.Ол «Адам тағ дырының жазмышқ а тә уелділігі жө ніндегі» ілімді одан ә рі терең детіп, оны абсолюттік фатализм дә режесіне жеткізді. Ә рбір адамның тағ дыры, оның ө мірге келуі, азабы мен қ уанышы жә не т.б. алдын-ала белгіленген, оны ешкім де ө згерте алмайды, ө йткені бә рі де бір қ ұ дайдың қ олында. Кальвинизм адамның ө мірлік қ ажеттіліктерін шектеуді уағ ыздады, ө мірдің рахатынан бас тартуды талап етті, табанды ең бек етуге, азаматтарды ө зінің кә сіби шеберлігін ұ дайы арттырып отыруғ а жә не Библияны оқ ып-білуге шақ ырды. Осы игілікті істердің толық жү зеге асырылуы — адамның қ ұ дай алдындағ ы мерейін кө терсе, ал жалқ аулық, қ ызық - қ ұ марлық, ө мір рахатына тоймаушылық сияқ ты қ асиеттер адамды кү нә ғ а батырып, кедейлікке апарар жол деп саналып, ал ақ шаны ысырапсыз шашу, той-думанмен уақ ытты босқ а ө ткізу, дү ниені бостан-босқ а талан-таражғ а салу кү нә болып есептелінді. Кальвинизмнің байлық пен думаншылдық ты сынауы мә дениет пен ө нердің ә р саласына ө з ә серін тигізбей қ ойғ ан жоқ, сондық тан да болар, той-думандарғ а тыйым салынып, дін жолындағ ы адамдардың сү рең сіз, қ ызық сыз ө мірі басталды, ал оғ ан қ арсы шық қ андар қ атаң жазаланды..Реформацияның қ орытындылары.Сонымен Реформация жең ісі қ оғ амдық ө рлеу туғ ызып, ұ лттық мә дениетті ғ ана емес, дү ниежү зілік мә дениеттің қ алыптасуына зор ә серін тигізді. Реформация ешқ андай ә леуметтік-саяси идеалды жарияламаса да, қ оғ амды жікке бө луді талап етпесе де, кө ркемдік шығ армашылық саласында қ омақ ты жетістіктерге жетті, ол ғ ылыми жаң алық тар ашпаса да адамның сана-сезімін ө згертті жә не адамзат алдында жаң а рухани белестер ашты. Адам еркін ойлауғ а мү мкіндік алды, ғ асырлар бойы ү стемдік еткен шіркеу ық палынан босанды, ә рекетіне бағ дар берер бағ ыт белгіленді.Ол бағ дар — ізгілік-адамгершілік қ асиеттерге, адамның ақ ыл-ойына, ар- ұ жданына байланысты болды.Реформация буржуазиялық қ оғ ам адамының қ алыптасу процесін жылдамдатуғ а тү рткі болды. Адамның тә уелсіз болуы, адамгершілік жолын ө з еркімен тандауы, ө зінің іс-ә рекетгеріне ү лкен жауапкершілікпен қ арауы — сө зсіз адам қ ұ қ ы идеяларының дү ниеге келуіне қ олайлы жағ дай туғ ызды. Шындығ ында да, протестанттық идеялар қ ойнауында дү ниені жаң а кө зқ араспен қ абылдайтын жаң а, буржуазиялық қ оғ ам адамның бейнесі жатты.

2.1917 ж. Ұ лы Қ азан социалистік революциясы, оның тарихи маң ызы. Уақ ытша ү кіметтің халық кү ткен аграрлық мә селені шеше алмауы, езілген халық тарғ а ө зін-ө зі билеуі немесе автономия алу мә селесін кү н тә ртібіне қ оюғ а тырыспауы, жұ мысшыларғ а 8 сағ аттық жұ мыс кү нін енгізу сияқ ты кө кейкесті мә селелерді шешпеуі халық наразылығ ын одан ә рі кү шейтті. 1917 ж. жазының соң ы мен кү зінің бас кезінде бү кіл Ресейдің жер-жерінде бұ қ араның Уақ ытша ү кіметке деген қ арсылығ ы ө се тү сті. Бұ л Кең естердегі большевиктердің ық палының артуына жағ дай жасады. Ал Корнилов бү лігінің талқ андалуы большевиктер беделін біржола кө терді. Осындай жағ дайда большевиктер партиясы 1917 жылғ ы шілде оқ иғ асынан кейін алынып тасталғ ан “Барлық билік Кең естерге берілсін” деген ұ ранды қ айта кө терді. Енді бұ л ұ ран қ арулы кө теріліске, Уақ ытша ү кіметті қ ұ латуғ а, пролетариат диктатурасын орнатуғ а бағ ытталды. 1917 ж. 24 қ азанда (6 қ арашада) Петроградта қ арулы кө теріліс басталд. Келесі кү ні кө терілісшілер қ аланың ең маң ызды объектілерін басып алды. 1917 ж. 25 қ азанда (7 қ арашада) Ә скери-революциялық комитет Уақ ытша ү кіметтің билігінің жойылғ андығ ын жариялады. Осылайша Қ азан тө ң керісі жең іске жетті. 1917ж. 25 қ азанда Уақ ытша ө кімет қ ұ лап, оның орнына большевиктер басқ арғ ан Кең ес ө кіметі орнады. Бұ л жұ мысшылар мен шаруалардың билігі орнағ ан ө кіметі еді. Оның мақ саты – пролетариат диктатурасының басшылы- ғ ымен Ресейде жаң а қ оғ ам – социализмді орнату.Бұ л оқ иғ а бү кіл ә лемді дү р сілкіндірді, себебі социализмге жол ашуды бірінші Ресей бастады.Қ азан тө ң керісі елді экономикалық жә не саяси дағ дарыстан шығ уғ а жол ашты. В.И.Ленин бастғ ан большевиктер партиясы осы дағ дарыстан шығ удың сара жолы – Ресейдің империалистік соғ ысты тоқ татып, бейбіт ө мірге кө шу деп білді. Сондық тан Ресей ең бірінші болып бірінші дү ниежү зілік соғ ыстан шығ ады. Кең ес ө кіметі ә уелі орталық та Петроградта орнады да, одан ә рі тез арада Ресейдің шет аймақ тарына дейін орнады.Ресейдің қ ол астында болып келген орыс емес басқ а халық тардың ең бекші бұ қ арасы Қ азан тө ң керісінен кейін экономикалық -ә леуметтік кү йзелістен шығ умен бірге отаршылдық тың бұ ғ ауынан босанып, тә уелсіздік алатын шығ армыз деп ү міттенді. Большевиктер барлық ұ лттар мен ұ лыстардың, халық тардың тең дігі мен бостандығ ын, азаттығ ын жариялай отырып, оларды тө ң керіс туының астынан кетпеуге шақ ырды.Кең ес ө кіметі Қ азақ станда да орнай бастады. 1917ж. қ азаннан 1918ж. наурызғ а дейін Қ азақ станның кө птеген аудандарында Кең ес ө кіметі орнады.

3.Қ азақ стан тарихы бойынша кө рнекі қ ұ ралдар: пә ндік, (бейнелеу) суретті, шартты-кескіндемелік кө рнекілік. Қ олдан кө рнекілік жасау. Заттар мен қ ұ былыстарды тікелей немесе бейнелеудің (кө рнекілік) кө мегімен қ абылдауды басшылық қ а алып, ө ткен тарих туралы тү сініктер, бейнелі ұ ғ ымдар қ алыптастыратын кө рнекілікті сыртқ ы белгілеріне қ арай баспалық, экрандық, дыбыстық оқ у қ ұ ралдары деп топтастырылса, мазмұ нына жә не тарихи бейнесіне қ арай заттық, бейнелеу, шартты-кескіндемелік деп топтастыруғ а болады. Мазмұ нына қ арай кө рнекі қ ұ ралдар былайша топтастырылады: а)табиғ и алып тү рдегі кө рнекілік (Египет пирамидалары, Коллизей, Қ ызыл алаң т.б.);

ә) Материалдық мә дениеттің тү пнұ сқ а заттары (археологиялық қ азбалар, ең бек қ ұ ралдары, нумизматика т.б.); б) арнайы дайындалғ ан заттық кө рнекілік (макет, ү лгі); в) бейнелі кө рнекілік (оқ у картиналары, репродукциялар); г) шартты кескіндемелік кө рнекілік (сұ лбалық қ олжазба, тарихи картиналар, аппликация, сұ лба, диаграмма); д) оқ ытудың техникалық қ ұ ралдары (оқ у фильдері, диафильм, диапозитив, компьютер, видеомагнитафон).Заттық кө рнекілік тарихи ескерткіштердің бейнесін қ алыптастырады жә не кө не тарихтан білім алуғ а ық пал етеді. Оқ у картинасы. Бейнелі кө рнекіліктің арасында мектеп курсы бойынша суреттер мен иллюстрациялар кең орын алады. Оқ у картиналары қ абылдауғ а жең іл болуы ү шін ашық бояулармен орындалады. Оқ у картиналары оқ иғ алық, типологиялық жә не мә дени болып бө лінеді. Оқ иғ алық картиналар нақ ты жеке оқ иғ алар туралы тү сінік береді. Олар тарихтағ ы шешуші кезең ді бейнелейді де одан кейін мұ ғ алімнің сюжеттік тү сіндірмесін қ ажет етеді. Оқ иғ алы картиналар сюжетті, ә ң гіме тү ріндегі баяндауды қ ажет етеді. Мұ ғ алімнің басшылығ ымен оқ ушылар оқ иғ аны, сюжеттік картинаны мынадай реттілікпен оқ ып ү йренеді: а) картина мазмұ нына жалпылама анық тама беру; ә) картинада бейнеленген оқ иғ аның уақ ытын, болғ ан жерін кө рсету; б) оның мазмұ нындағ ы басты жә не қ осалқ ы мә селелерге сипаттама беру; в) жалпы қ орытынды жасау.Тұ рпаттық картиналар кө п қ айталанатын тарихи деректерді, сол дә уірге тә н типтік оқ иғ аларды кө з алдына елестетеді. Кейде оқ иғ алық картина тұ рпаттық картинағ а айналады. Бұ л жеке оқ иғ а сол дә уірге тә н типтік қ ұ былыс болып табылады. Мұ ндай картиналар қ оғ амның экономикалық, ә леуметтік қ ұ былыстарын бейнелейді. Оларды оқ ып-ү йренуде ең жиі қ олданылатын тә сіл - оқ ушылардың ө з кү штерімен білім кө зін ашуына кө мектесетін ә ң гімелесу тә сілі. Тарихи тұ лғ алардың портреттері бойынша оларғ а бағ а беру, сипаттау оқ ушылардың танымын арттыра тү седі. Мә дени-тарихи картиналар тұ рмыстық заттармен, материалдық мә дениет ескерткіштерімен таныстырады. Мұ ндай картиналарда сә улет ескерткіштері, мү сін ө нері, олардың орындалу ерекшеліктері бейнеленуі мү мкін. Бір процестің сырын ашу ү шін бірнеше картинаны қ атар қ олдануғ а болады. Сабақ та картинамен жұ мыс жү ргізіу бірізіділігі былайша іске асады: а) мұ ғ алім сабақ барысында қ ажетті сә тте картинаны іледі; ә) оқ ушыларғ а картинамен толық танысуына уақ ыт бө леді; б) ә ң гімелеуді бастарда тарихи оқ иғ аның орны мен уақ ытын кө рсетеді; в) жалпылама баяндаудан кейін негізгі мә селеге тоқ талады; г) кө птеген бө ліктер мен ерекшеліктерді айқ ындайды; д) баяндаудың соң ында қ орытынды жасап, қ ұ былыстың ө зіндік ерекшеліктерін кө рсетеді. Сонымен қ атар картинаны тү сіндіруде автордың аты-жө ні, шығ арманың жазылу кезең і, орны, шығ арма мазмұ ны, бейнелеу тә сілі (кө лемі, прапорциялығ ы, келешегі, тү сі), картинаның негізгі идеясы қ андай деген сұ рақ тарғ а жауап беру іске асады. Сондай-ақ, автордың ө мірбаяны, шығ армашылық зертханасы да қ ызық тырады. Оқ у картинасымен жұ мыс істеудің бірнеше тә сілдері бар. Мысалы: картина бойынша ә ң гіме қ ұ растыру, картинадағ ы бейнелерді сө йлету, олардың қ имыл-ә рекетіне инсценировка жасау.

Картинамен жұ мыс жасау барысында оқ ушы оны талдай алуғ а, картинаның мазмұ нын ө з ә ң гімесінде қ олдануғ а ү йренеді. Сабақ та бірнеше қ артинаны қ олдануғ а болады, бірақ оның саны екеу-ү шеуден аспау керек. Мұ ндай материалдың кө п болуы оқ ушының зейінін кетіріп, оның қ абылдау белсенділігін тө мендетеді.

Шартты кескіндемелік кө рнекілік. Тарихи процестің сандық жә не сапалық мазмұ нын ашып, қ оғ амдық қ ұ былыстардың басты белгілерін, даму бағ ыттарын айқ ындап, тарихи ұ ғ ымдардың, заң дылық тардың себеп-салдарлы байланыстарын игеруге кө мектесетін рә міздік бейнелердің жиыны. Шартты кескіндемелік кө рнекілікке сұ лба, кескіндеме, диаграмма, аппликация, сұ лбалық суреттер жатады. Олар тарихи оқ иғ аның мә ні мен байланыстарын, даму динамикасын айқ ындауда жекелеген, шектеулі ұ ғ ымдарды қ алыптастыруда қ олданылады.

Сұ лбалық карта заттың ең басты ерекшеліктерін кө рсету арқ ылы ұ ғ ым қ алыптастыруғ а кө мектеседі. Мысалы мұ ғ алім ауызша баяндағ ан оқ иғ аны бормен тақ тағ а сұ лба сурет етіп тү сіреді (Египет пирамидасы). Аппликация - қ ағ аз немесе картоннан сол кезең де қ олданылғ ан заттың кескінін, силуэтін, рә міздерін жасау. Мысалы, папирус жапырағ ы, жауынгер бейнесі т.б. Апликация орындалуына қ арай рельефті, бейнелі болып бө лінеді жә не оны тө менгі сынып оқ ушыларының қ абылдауына аса қ олайлы.

Ал жоғ ары сыныптарда шартты-кескіндемелік кө рнекілікті қ олдану тиімді. Оғ ан кесте, диаграмма, кескін, қ исындық сұ лбалар жатады. Кө рнекіліктің бұ л тү рінде сызық, шаршы, дө ң гелек жә не т.б. шартты белгілер қ олданылады. Бұ л ә дісті қ олдану арқ ылы оқ ушылардың тарихи ұ ғ ымдарды мең геруін едә уір жең ілдетуге болады. Диаграммамен жұ мыс оқ ушылардың статистикалық материалдардан қ оғ амдық қ ұ былыстардың дамуын кө ріп, олардың ө зара ішкі байланыстарын анық тай алу дағ дыларын қ алыптастырады. Диаграммалар оқ ытылатын қ ұ былыстарды, процестерді салыстыруғ а пайдаланылады. Олар кү рделі процестерді қ ысқ а нұ сқ ада тү сіндіруге мү мкіндік береді. Мектеп оқ улық тарында диаграммалардың доғ а, шең бер, бағ ана, бейне сияқ ты ү лгілері қ олданылады.

Шартты кескіндемелік кө рнекіліктің ерекше тү рі тақ тағ а салынатын сурет. Мұ ғ алімнің материалды баяндау, тү сіндіру, тақ тағ а алғ ан сурет, сызбалары оқ ушыларғ а сө з бен бейнені бір мезгілде қ абылдап, оқ иғ а мен қ ұ былысты қ озғ алыс барысында ұ ғ ынуғ а кө мектеседі. Сондық тан тақ таның мү мкіндігін сабақ барысында барынша кең інен пайдалану мұ ғ алімнен шеберлікті талап етеді.