Билет №7

1.Ежелгі Ү ндістан. Қ оғ амдық қ ұ рылысы, саяси-экономикалық жә не мә дени дамуы. Алғ ашқ ы мемлекеттік қ ұ рылымдар Ү ндістанда Ү ндістан тү бегінің солтү стік бө лігінде, Ү нді жə не Ганг ө зендерінің аймағ ында пайда болып, ауыл шаруашылығ ы мен қ олө нердің дамуының жоғ ары дең гейімен ерекшеленген. Б.э.д. ІІ мың жылдық тың ортасында Ү ндістанның аумағ ына арийлер кө шпенді тайпалары жаулап кірді, олар біртіндеп бү кіл аумақ ты жаулап алды да, ежелгіү ндістандық ө ркениетті қ ұ ртты. Жаулап кірген арийлерде рулық қ ұ рылым сақ талғ ан болатын, оның негізгі буыны болып қ андық туыстық қ а негізделген рулық одақ — ғ ана табылатын, кейін оның орнына ауылдық қ ауымдастық — вишас келді, бұ ғ ан жергілікті халық та енетін болғ ан. Жер ө ң деудің одан ə рі дамуы мен қ олө нердің оқ шаулануы қ ауымдастық тардағ ы ең бек бө лінісіне алып келді, ал бұ л, ө з кезегінде, жеке меншіктің пайда болуына жə не қ оғ амның таптарғ а бө лінуіне негіз болды. Осылай мемлекет пайда болды. Ежелгі Ү ндістанның мемлекеті жə не қ ұ қ ығ ы тарихының кезең дері: 1 кезең — алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылымның ыдырауы жə не кұ лиеленуші мемлекеттердің пайда болуы (б.э.д. ІІ мың - жылдық тың екінші жартысы); 2 кезең — Ү нді мен Ганг аймақ тарында қ ұ лиеленуші мемлекеттердің қ ұ рылуы (б.э.д. ІІ мың жылдық — б.э.д. ІҮ); 3 кезең — Маурийлердің орталық танғ ан мемлекетінің қ ұ рылуы жə не гү лденуі (б.э.д. ІҮ — ІІ ғ.ғ.) 4 кезең — ү нділік қ ұ лиеленушілік қ оғ амның шиеленісі жə не шаруашылық тың феодалдық жү йесінің бекітілуі (б.э.д. ІІ ғ.) Қ оғ амдық қ ұ рылым. Ежелгі Ү ндістандағ ы қ оғ амдық қ ұ рылымның ө зіндік сипаты варналар (касталар) жү йесінің болуымен анық талды, олар ө зінің қ ұ қ ық тық жағ дайы бойынша тең емес тұ йық ə леуметтік топтар ретінде қ алыптасты. Қ оғ амның таптарғ а бө лінуінен кейін қ ауым тө рт варнағ а бө лінді: брахмандар варнасы (абыздар); кшатрийлер варнасы (ə скери тұ лғ алар); вайшийлер варнасы (жер ө ң деушілер); щудралар варнасы (қ аналушы батырақ тар). Мемлекеттік қ ұ рылым. Мемлекет басында патша — раджа немесе магараджа тұ рды. Маурийлер дə уірінде маң ызды орган 27ретінде патшаның билігін шектеуші жə не брахмандар менқ ұ лиеленуші аристократтардан қ ұ ралғ ан паришад танылды. Мемлекеттік аппаратта шенеуніктер екі топқ а бө лінді — орталық жə не жергілікті басқ ару шенеуніктері жоғ арғ ы шенеуніктердің арасында мыналар ерекше орынды иеленді: пурохита — патшаның басты кең есшісі жə не абызы; сенапати — ə скер қ олбасшысы; ахармадьякша — сот істері бойынша жоғ арғ ы шенеунік. Басқ арудың орталық аппараты ү ш мекемеге бө лінеді: ə скери, қ аржылық жə не кө пшілік істер бойынша. Жергілікті басқ ару. Маурийлер мемлекетінде мыналар ерекше бө лінді: патшаның басқ аруы мен бақ ылауындағ ы облыстар мен белгілі бір автономияғ а ие жерлер (провинциялар), провинциялар, ө з кезегінде, округтерге, округтер аудандарғ а бө лінген. Ең тө менгі аумақ тық бірлік қ ауым — ғ ана болғ ан. Ə скер. Маурийлер дə уірінде ə скерді алты алқ ағ а бө лген 30 мү шеден қ ұ ралғ ан ə скери кең ес басқ арғ ан. Олар ү нділік ə скердің тө рт тү ріне жетекшілік жасағ ан: жаяу ə скерге, атты ə скерге, пілдер мен арбалы ə скерге, ə скери флот пен кө ліктік ə скерге. Қ ұ қ ық тың негізгі сипаттары. Ежелгі Ү ндістанның қ ұ қ ығ ы дінмен, діни моральмен тығ ыз байланысты болғ ан. ұ қ ық тың негізгі қ айнар кө зі ретінде Ведалар — діни кітаптар мен дхармашастралар — діни-қ ұ қ ық тың, ережелердің жиынтығ ы саналғ ан, олардың ішінде аса маң ызды болып Манудың дхармашастралары табылғ ан. Ману заң дары 12 тарау мен қ оссө здер (шлок) тү рінде жазылғ ан 2685-баптан қ ұ ралғ ан. Қ ұ қ ық тық материал ІҮ, Ү ІІ, Ү ІІІ жə не Х тарауларда мейлінше толық кө рініс тапқ ан. Ежелгі Ү ндістанда жеке меншік ерекше дамығ ан, оның объектілері ретінде қ ұ лдар, мал, астық жə не ү й жабдық тарысаналғ ан. Ал жерге деген жеке меншік аса дамымағ ан. Х — тарауда мү лікті иемденудің жеті заң ды тə сілдері аталып ө ткен: мұ рагерлік, сыйғ а алу немесе тауып алу, жаулап алу, саудагерлік, жұ мыс орындау, қ айырымдылық ты қ абылдау. Міндеттемелік қ ұ қ ық қ а (Ману заң дары бойынша) келесі шарт тү рлері тə н болғ ан: сату-сатып алу, заем, сыйғ а беру, тасымалдау, сақ тау. 28Отбасы қ ұ қ ығ ында касталық қ ағ ида негізге алынғ ан: араласнекелерге тыйым салынғ ан немесе олар шектелетін болғ ан, шудра мен брахманның некесінен туғ ан бала чандал деп танылғ ан, олардан қ оғ ам бет бұ рғ ан. Мұ рагерлік қ ұ қ ық та ə кенің мү лкін мұ рағ а алудың екі тə сілі аталғ ан: не ол ұ лдардың арасында тең дей бө лінген, не оны ү лкен ұ лы толығ ымен иемденіп, қ алғ андары сол ұ лдың жанында ө мір сү рген. Қ ыздар мұ рағ а ие болмағ ан, бірақ оларғ а жасау берілетін. Ману заң дарында қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық нормалар жалпы тыйымдардың ішінен бө ліп қ арастырылмағ ан. Сонымен қ атар заң дарда патшағ а немесе мемлекеттік билікке қ арсы бағ ытталғ ан ə рекеттерді жазалайтын баптар болмағ ан. Ал жеке меншікке, жеке тұ лғ ағ а нұ қ сан келтірушілік пен отбасылық ережелерге қ арсы бағ ытталғ ан ə рекеттер ө те қ атаң жазаланғ ан. Мұ ндай жағ дайда касталық ерекшеліктерге ерекше мə н берілген. Жасалғ ан қ ылмыстар ү шін негізгі жазалардың қ атарынан ө лім жазасы, тілді кесу, қ олды, аяқ ты кесу, таң ба салу, қ ұ лдық қ а салу орын алғ ан. Сот процесі. Ежелгі ндістанның сот ө ндірісіндегі қ ыл-мыстық жə не азаматтық іс жү ргізудің арасы ажыратылмағ ан. Сот істері мү дделі тұ лғ алардың ынтасы бойынша қ озғ алғ ан. Сотта істі қ арау жарыспалылық сипатына ие болғ ан.

2.ХІХ ғ асырдың ортасындағ ы Қ ытайдағ ы опиум соғ ыстары. Англияның Қ ытайғ а қ арсы сауда экспансиясы. Батыс Еуропа елдерінің Қ ытайғ а қ арсы жү ргізген соғ ыстары. Бірінші “апиын” соғ ысы 1840 – 42 жылдары болды. Соғ ысты Англия бастап, Қ ытайды тә уелді елге айналдыру мақ сатын кө здеді. 1840 жылы маусым айында басталғ ан соғ ыстың сылтауы ағ ылшын отаршыларының контрабандалық жолмен сауда жү ргізіп тұ рғ ан апиындарын 1839 жылы Қ ытайдың ү кімет комиссары Линь Цзэ-сюйдің жоюы болды. Ағ ылшын жә не Қ ытай ә скери кемелерінің арасындағ ы қ арулы қ ақ тығ ыстар 1839 жылдың соң ында-ақ басталып кеткен еді. 1842 жылы ағ ылшындар Сянган (Гонконг) аралын, Динхай, Нинбо, Сямынь, Шанхай, Чжэньцзян қ алаларын басып алды жә не 1842 жылы тамызда Нанкинге таяп келді. Қ ытай халқ ы басқ ыншыларғ а қ атты қ арсылық кө рсетті (Гуандуньдегі шаруалар қ озғ алысы). Алайда Цинь ү кіметі елді қ орғ ауды ұ йымдастыруда қ абілетсіздік танытып, халық тың қ олдауын пайдалана алмады. 1842 жылы 29 тамызда Нанкин бітіміне қ ол қ ойылды. Екінші “апиын” соғ ысына (1856 – 60 жылдары) Англиямен бірге Франция да қ атысты. Қ ытайдағ ы азамат соғ ысын (Тайпиндер кө терілісі) пайдаланып, Англия 1856 жылы Гуанчжоу ауданында ә скери қ имылдарын бастады. 1857 жылдың басында оғ ан Франция қ осылды. 1858 жылы ә скери қ имылдар астаналық Ужили провинциясының аумағ ына ауысты. 1858 жылы мамырда ағ ылшын-француз армиясы Дагу портын басып алып, Тянь-цзинь мен Пекинге қ ауіп тө ндірді. Қ ытай ү кіметі Англия жә не Франциямен кіріптарлық шарт жасасуғ а мә жбү р болды. Бір жылдан кейін Қ ытайдан жаң а жең ілдіктер алу мақ сатымен Англия мен Франция соғ ыс қ имылдарын қ айта бастады. 1860 жылы тамызда ағ ылшын-француз ә скерлері Тяньцзиньді, қ азанда Пекинді басып алды. Қ ытай ү кіметіне жаң а кіріптарлық шарттар таң ылды “Апиын” соғ ыстары Қ ытайдың жартылай отарғ а айналуындағ ы маң ызды кезең болды. 19 ғ асырда Қ ытайғ а еуропалық тардың ә сіресе ағ ылшындардың экспансиясы кү шейді. 1840 – 42, 1856 – 60 жылы еуропалық тармен арада «апиын соғ ыстары» болды. Жең іске жеткен Англия, Франция, АҚ Ш ө кіметтері елдің кейбір аралдарын алды. Солтү стікте пайда болғ ан қ уатты кө рші Ресеймен шекара белгілене бастады. Халық тың тұ рмысы кү рт тө мендеді. 1850 – 64 жылы елде аса ірі шаруалар кө терілісі болып, еуропалық тардың кө мегімен зорғ а басылды. Шеткі аймақ тарда да халық кө терілістері болып жатты. Оның ішіндегі ең ірілері 1862 – 77 жылы болғ ан дү нгендер мен ұ йғ ырлардың кө терілістері еді. 1860 – 70 жылы Қ ытайда капиталисттік қ атынастар дами бастады. Жаң а экономикалық орталық тар (Шанхай, Ухань, тағ ы басқ а) қ ұ рылды. Цинь империясы дағ дарысқ а ұ шырап, Англия, Германия, Жапония, Франция, Ресей, АҚ Ш, тағ ы басқ а елдер Қ ытайды ө зара бө ліске сала бастады. Халық тұ рмысының нашарлығ ымен шетелдіктердің ү стемдігі тө ң керісшіл қ озғ алыстардың кү рт кү шеюіне алып келді. 1898 жылы басталғ ан Ихэтуаньдар кө терілісі шетелдіктердің кө мегімен басылып, Қ ытайдың ішкі-сыртқ ы саясатына толық бақ ылау орнатылды.

3.Орта ғ асырлар тарихы мектеп курсының мазмұ ны, хронологиялық шегі мен кезең дері. Курстың негізгі ұ ғ ымдары мен жетекші идеялары. Жалпы орта білім беретін мектептегі 7-сыныпта орта ғ асырлар тарихын оқ ыту – оқ ушыларғ а тарихи білім беру жү йесінің маң ызды буыны. 6-сыныпта алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс пен кұ л иеленушілік қ оғ ам туралы ұ ғ ымдар мен тү сініктер қ алыптастырғ ан оқ ушылар ендігі жерде адамзат тарихының жаң а кезең і – феодалдық формацияны оқ ып ү йренуге кө шеді.

7-сыныпта қ оғ амның даму заң дылық тарын толық тұ жырымдап беру мү мкін емес. Бірақ оқ ушыларды оны мең геруге дайындауды онан ә рі жалғ астыру – орта ғ асырлар тарихын оқ ытудың басты міндеттерінің бірі.

Орта ғ асырлар тарихының феодалдық қ оғ ам экономикалық формациясының ө тпелі сипатын ашып кө рсетудегі мү мкіндігі зор. 7-сынып оқ ушылары феодалдық қ оғ ам қ ұ рылысының даму кезең дерін, оның қ алыптасуын, дамуын жә не ыдырауын жү йелі тү рде оқ ып біледі.

Курстың жалпы қ ұ рылымы. Ортағ асырлар тарихының мектептегі курсы шамамен V ғ асырдың аяғ ынан бастап ХVІІ ғ асырдың ортасына дейінгі аралық тағ ы Еуропа елдерінің кө пшілігінде феодалдық қ ұ рылыс ү стемдік еткен кезең ді қ амтиды.

Ортағ асырлар тарихы курсы феодалдық қ ұ рылыстың даму кезең деріне сә йкес келетін ү ш бө лімге бө лінген. Жеке елдер мен халық тардың тарихы белгілі бір кезең шең берінде оқ ытылады. Мысалы: Азия елдері, Африка елдері. Курста негізінен феодалдық қ оғ амдық формацияның сипатты белгілері неғ ұ рлым айқ ын ә рі толық кө рсетіледі, елдердің, сондай-ақ осы кезең де халық аралық аренада маң ызды рө л атқ арғ ан, дү ние жү зі мә дениетінің дамуына ық пал жасағ ан халық тардың тарихы кө рсетіледі.

Курстың бағ дарламасында елдердің тарихындағ ы аса маң ызды тарихи қ ұ былыстар неғ ұ рлым айқ ын ә рі толық кө рінетін кезең дерді оқ ыту кө зделген. Жеке тақ ырыптарда кө птеген елдерге тә н фкатілер: қ олө нер мен сауданың дамуы, Батыс Еуропадағ ы қ алалардың ө суі, христиан шіркеуі мен Крест жорық тары, Батыс Еуропа мә дениеті т.б. суреттеледі.

Курстағ ы ұ ғ ымдар жү йесі. Ортағ асырлар тарихының материалы арқ ылы оқ ушыларда «ә леуметтік топтар, таптар, мемлекеттер, қ оғ амдық қ ұ рылыс» деген ұ ғ ымдарды қ алыптастыру одан ә рі жү реді, бірақ Ежелгі дү ние тарихындағ ы сияқ ты ұ ғ ымдарғ а ғ ылыми анық тама берілмейді. Бұ л курста феодалдық қ оғ амдық формацияғ а байланысты ұ ғ ымдар жү йесі ашылады. Феодалдық қ ұ рылыс ұ ғ ымына феодалдық қ оғ амдық экономикалық формацияның пайда болуы, дамуы жә не ыдырауы туралы ұ ғ ымдар енеді. Бұ л ұ ғ ым бірқ атар басқ а ұ ғ ымдарды: феодалдық -қ оғ амдық таптарды, феодалдық қ анау, ортағ асырлардағ ы тап кү ресі, феодалдық мемлекет, шіркеулік-феодалдық мә дениет т.б. ұ ғ ымдарды жинақ тайды. Бұ л ұ ғ ымдардың ә рқ айсысы ө з тарапынан неғ ұ рлым жеке ұ ғ ымдардан қ ұ ралады.

Ортағ асырлар тарихының бірінші кезең і – бұ л кезең феодалдық қ ұ рылыстың орнағ анынан бастап, феодализмнің тууы мен қ алыптасу процесі, феодалдық қ оғ ам формациясының ІХ-Х ғ ғ. Еуропа мен Таяу Шығ ыс елдерінде қ алыптасуы кө рсетіледі. Алғ ашқ ы орта ғ асырғ а тә н қ ұ былыстар: ірі жер иеліктерінің ө суімен, ерікті шаруаларды крепостнойларғ а айналдыру, феодалдық поместье, натуралды шаруашылық тың толық ү стем етуі, қ ауымдас шаруалардың крепостнойлық қ а жә не феодалдық қ анаудың кү шеюіне қ арсы кү ресі, алғ ашқ ы феодалдық мемлекеттердің қ ұ рылуы жә не олардың келешектегі саяси бытыраң қ ылығ ы ашып кө рсетіледі.

Орта ғ асырлар тарихының екінші кезең інде феодалдық қ ұ рылыстың дамуы, осы кезең дегі халық тардың кө пшілігіне тә н қ ұ былыстарды ашып кө рсету басты міндет болып табылады. Қ олө нер мен сауда орталық тары ретінде ортағ асырлық қ алалардың пайда болуы мен ө суі, оғ ан байланысты шаруаларды қ анаудың кү шеюі, аса кү шті шаруалар кө терілістері, тап кү рестерінің одан ә рі шиеленісуі, бір орталық қ а бағ ынғ ан мемлекеттердің қ ұ рылуы, ортағ асырлық мә дениеттердің кө ркеюі осы кезең ге жатады.

Орта ғ асырлардың ү шінші кезең і – географиялық жаң алық тармен, Еуропалық тардың отарлар басып алуымен, дү ние жү зілік сауданың дамуы, капиталистік ө ндірістің пайда болуы, жаң а топтардың шығ уы, феодалдық қ ұ рылыс пен католик шіркеуіне қ арсы қ оғ амдық қ озғ алыс - реформацияның ө рістеуі, Нидерландыдағ ы буржуазиялық революция, Еуропаның бірқ атар елдерінде абсолюттік монархияның орнауы, қ айта ө рлеендеу дә уірінде алғ ашқ ы буржуазиялық мә дениеттің тууы мен кө ркеюі туралы мә селелер қ амтылады.