Халықаралық туризмнің негізгі анықтамаларын атап шығыңыз.

«Туризм» мен «турист» тү сініктері ә дебиет бетінде XVІІІ ғ асырдың соң ында пайда болып, XІX ғ асырда, ә сіресе XX ғ асырда кең қ олданыла бастады. «Туризм» жә не «турист» тү сініктері француз тілінен келген (tour – саяхат деген мағ ынаны білдіреді). Олай болса да, алғ ашқ ы рет бұ л тү сініктер XVІІІ ғ асырда Британ аралығ ында континентке баратын ағ ылшын жастарының саяхатын анық тау ү шін қ олданылды. Ағ ылшын оқ ушылары ө з білімін толық тыру ү шін француз, итальян, неміс мектептеріне жіберіліп тұ рды. Бұ ндай саяхаттарды «grand tour» деп, саяхатшыларды туристер деп атай бастады. 1811 жылы «Sporting Magazine» журналында туризм тү сінігіне кө рікті орындарғ а танымдық, кө ң іл кө теру немесе ғ ылыми мақ сатымен жасалынатын саяхаттарды жатқ ызды. Соң ғ ы басылымдарда ә р адамды кө ң іл кө теру мақ сатымен саяхаттайтын немесе жай, уақ ытты кетіріп жү ретінді турист деп атады. Ресми тү рде ғ ылыми ә дебиетте «туризм» тү сінігі XX ғ асырдың 30-шы жылдары туризмнің зерттеу жұ мыстарымен айналысатын Берлин институтының журналында «Archіv fur Fremdenverkehr» (1930-1931) мақ аласының алғ ы сө зінде шық қ ан. Туризм ө те кең тү сінік, ә дебиет бетінде туризмнің ә р тү рлі анық тамаларын кездестіруге болады. В. Унцикер туризм деп табыс табуғ а арналмағ ан тұ рақ ты жерден тыс жердегі барлық саяхат пен қ ысқ а мерзімді сапардағ ы қ ұ былыс пен қ атынастың жиынтығ ын атады. Кейбір авторлар «ә р тү рлі мақ саттағ ы спорттық жарыстарды» туризмге жатқ ызды. КСРО-да 1952- ші жылы тұ ң ғ ыш рет В.В. Добкович туризмге қ азіргі уақ ытқ а лайық анық тама берді: «Туристік саяхат деп каникул жә не ұ зақ уақ ытты демалыс кезінде біздің еліміздің ә р тү рлі аудандарында болып, сол елдің халық тарының ө мірімен жә не мә дениетімен танысу, социалистік қ ұ рылысымен, табиғ и байлық тарымен, тарихи, ә скери жә не революциялық ескерткіштерімен танысуды айтамыз» – деді. Туризмге қ ысқ а да, сә тті анық таманы Ү КЭ (Ү лкен Кең ес Энциклопедиясы) берді: «туризм – бос уақ ыттағ ы адамның белсенді саяхаты, сапары, жорық жасап демалуы». ХХ ғ асырдың 30-шы жылдары поляк географы С. Лещицкий туризм туралы тү сінікті толық тап, «туристік-сауық тыру қ озғ алысына байланысты теориялық, шаруашылық, географиялық, статистикалық, қ ұ қ ық тық, мә дени жә не ә леуметтік сұ рақ тардың жиындысы» – деп анық тама берді. Туризм географиясы облысына ең бегі сің іп, атағ ы шық қ ан В.С. Преображенскийдің айтуынша, «туризм» ұ ғ ымы арқ ылы мынадай негізгі тү сініктер беріледі:

а) демография мен халық географиясы жә не заң ғ ылымы оқ итын халық қ озғ алысының ерекше тү рі; б) экономика саласы, экономика мен экономикалық географиямен айналысатын халық тың ә леуметтік-мә дени қ ажеттін ө тейтін салалардың біреуі; в) социология мен рекреациялық география айналысатын тұ рақ ты жерінен тыс жерде бос уақ ытты ө ткізу тү рі. Қ азір туризм анық тамасы екі топқ а біріктірілуі мү мкін – жұ мыстық жә не концептуалдық. Біріншісінің экономикалық, ә леуметтік, қ ұ қ ық тық жә не басқ а да туризмнің аспектілеріне ғ ана қ атысы бар. Екіншісі, концептуалды немесе мә нін кө рсететін анық тама, пә нді бү тіндей қ амтиды, туризмнің ішкі сырын ашады. Тарихи даму ү рдісінде «туризм» мен «турист» деген тү сініктерге біраз ө згерістер енгізілді. Тә жірибеде туризмнен гө рі турист деген тү сінік анық тамасы жағ ынан анығ ырақ болғ анын қ ажет етеді. Ең алғ ашқ ы «турист» деген анық таманы Ұ лттар Лигасының статистика жө ніндегі сараптау Комитеті берді (1937).

Турист – бұ л бір тә уліктен артық жә не бір жылдан аз уақ ытта, ө зінің тұ рғ ылық ты жерінен тыс жерде саяхаттап жү рген адам. Экскурсант – тү неуге қ алмай белгілі бір жерге, ауданғ а немесе елге саяхаттайтын адам. Туристік ағ ым мен оның бағ ытына қ арай, сондай-ақ қ ұ қ ық статусына байланысты туризм екі ү лкен классқ а бө лінеді: ішкі (ұ лттық) жә не халық аралық (шетелдік). Ішкі туризм – бұ л азаматтардың ө з елінің ішіндегі саяхаты. Халық аралық туризм – бұ л азаматтардың ө з елінен тыс жердегі саяхаты, туристердің бір елден екінші елге немесе бірнеше елдерге сапары. Шетелдік туризм – бұ л шетелдік азаматтардың туристік мақ саттарымен басқ а елге келуі. Бұ лай бө ліну халық аралық туризмнің екі басқ а тү рімен тығ ыз байланысты – кіру жә не шығ у, бұ лар туристік ағ ымның бағ ыты арқ ылы айырмашылық та болады. Туристің саяхат жасау мақ сатына қ арай оның шық қ ан елін жә не баратын елін анық тайды. Туристің шық қ ан елі шығ у туризмі делінсе, ал баратын елі кіру туризмі деп аталынады. Ұ лттық туризм ішкі жә не сыртқ а шығ у туристік ағ ымдардан қ ұ рылады. Ел ішіндегі туризм – ішкі жә не келетін туристік ағ ымдарды қ амтиды. Ішкі туризм дегеніміз демалу, спортпен шұ ғ ылдану жә не басқ а да мақ саттар ү шін адамдардың ө з елінің ішіндегі қ озғ алысы. Бұ ндай саяхаттарда елдің шекарасынан ө тпейді, туристік қ ұ жаттарды толтырмайды. Халық аралық туризмде турист ө зінің елінен шығ ып басқ а бір шетелдік елге барады. Кеденнен ө ту ү шін туристік қ ұ жаттарды толтырады (паспорт, виза жасау), валюта жә не медициналық бақ ылаудан ө теді. Бұ л халық аралық туризмнің ерекшелігі болып саналады жә не ішкі туризмнен ең басты айырмашылығ ы.

2. ХТ даму тарихын ашып кө рсетің із. Халық аралық туризм – бұ л азаматтардың ө з елінен тыс жердегі саяхаты, туристердің бір елден екінші елге немесе бірнеше елдерге сапары. Халық аралық туризм қ ашан пайда болды? Кейбіреулері халық аралық туристік байланыстарды сонау алғ ашқ ы қ аумның қ ұ рылғ ан кезіне жатқ ызса, басқ алары – орта ғ асырдағ ы крест жорығ ына жатқ ызады, ал ү шіншілері алғ ашқ ы бірінші турист ретінде Марко Полоны атайды. Қ азіргі туризмнің басталуы деп 1841 жылды атайды, яғ ни кə сіпкер Томас Куктің 600 адамды (туристерді) поезбен Лейстерден Лафбороғ а апарғ ан жылы. Арзан билетпен кө п адамды тасымалдау қ ымбат билетпен аз адамды тасымалдауғ а қ арағ анда ə лде қ айда тиімді деп Томас Кук Англияның темір жол компаниясын сендірді. 1845 жылы Томас Кук экскурсия жү ргізу мақ сатымен Ливерпульге саяхат ұ йымдастырды. 1847 жылы тек қ ана Англия да емес, басқ а да шет елдерге жолдамаларды сататын туристік қ оғ ам ұ йымдастырылды. 1863 жылы Кук тұ ң ғ ыш туристік фирманы ұ йымдастырып, Швейцарияғ а саяхаттайтын алғ ашқ ы туристік топты қ ұ рды. Англия – бұ л ең бірінші капиталистік жолмен дамуғ а енген ел. Бұ нда алғ ашқ ы зауыттар мен фабрикалар, сонымен қ атар алғ ашқ ы туристік ұ йымдар мен фирмалар қ ұ рылғ ан.

ХІХ-ғ асырдың 50-70 жылдарында Еуропадағ ы шетелдік саяхатшылардың кө бісін ағ ылшындар қ ұ рады. Контененттегі " Англетчер", " Британик", " Лондон" атты қ онақ ү йлері дə л сол уақ ытта пайда болды. 1865 жылы Кук АҚ Ш-қ а туристік саяхаттарды ұ йымдастыру мақ сатымен барады. Оның мақ саты – ағ ылшындарды АҚ Ш-қ а, ал американдық тарды Еуропағ а туристік сапар шегуге кө ң діру. 1866 жылы ағ ылшын туристерінің алғ ашқ ы екі тобы АҚ Ш-қ а сапар шекті. 1867 жылы «Квейкер-сити» кеме бес айлық саяхатқ а шығ ып, тең із туристік сапарлардың басталуына себеп болды. Осы саяхатқ а қ атысқ ан 60 туристердің ішінде ə йгілі Марк Твен жазушысы ды болғ ан. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс халық аралық туризмнің дамуын уақ ытша тоқ татты. Соғ ыс бітісімен-ақ халық аралық туризмнің кө лемі соғ ысқ а дейінгі дең гейге жылдам жетіп, ал 3-4 жылдан кейін оның дең гейі кө птеген елдерде одан да асып кетті. ХХ-ғ асырдың 20-шы жылдары шетелдік туризмнің географиялық шең бері кең ейді. Егер соғ ысқ а дейін шетелдік туристердің кө бісі Италия мен Швейцарияғ а саяхаттаса, ал соғ ыстан кейін халық аралық туризм барлық Еуропа елдерін қ амтыды. 1925 жылы Гаага қ аласында туризмді насихаттау ү шін халық аралық одақ тың ұ йымдарының 1-конгрессі ө тті. Оның жұ мысына 14 Еуропа елдерінің делегаттары қ атысты. Екінші дү ниежү зілік соғ ыс халық аралық туризмнің дамуын тағ ы да уақ ытша тоқ татып, туризмнің материалдық -техникалық базасына елеулі зиянын келтірді. Соғ ыстан кейінгі жылдар соғ ыстан бұ зылғ ан туристік байланыстарды қ алпына келтіруге ғ ана кетті. 1950 жылдары ə лемдегі тіркелген туристердің саны соғ ысқ а дейінгі дең гейден біразғ а асып кетті, 25 млн адамғ а жетіп, тү скен табысы 2, 1 млрд долларды қ ұ рады. 1950 жылдан бастап халық аралық туризмнің дамуында жаң а кезең басталды. Халық аралық туризм жаппай қ ұ былыс ретінде ІІ-ші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін ғ ана пайда бола бастады, себебі бұ л уақ ытта адам қ ұ қ ығ ын қ орғ айтын заң дар қ абылданды. Осы кезде «халық аралық туристік қ ұ қ ық» тү сінігі қ алыптасты.

Туристік саяхаттар, сауда саттық сапарлар ө зінің мә нін жоғ алтқ анда басталды деп санайды.Біздің заманғ а дейінгі IV мың жылдық та ескі Египетте аталынып жү рген, осында алғ ашқ ы кө шіп конушылық қ а жататыны-діни негізінде саяхаттар.Б.з.д. 6 ғ египет фараоны Нехао Африка тө ң ірегінде атақ ты ү ш жылдық саяхат қ ұ рғ ан.Ертеректе туристік саяхаттар қ алаларды кө ріп, жасанды кө лдер, шипалы бұ лақ тарғ а барумен байланысты болса, кейініректе жиілеп салына бастағ ан пирамидалар саяхаттаушылардың назарын аудара бастады.Алайда, жақ сы дамығ ан жол торлары мен сапалы тү неу ү йлері жә не арзан асханалардың тек қ ана ежелгі Греция мен Римде пайда болуы бұ л саяхаттарды белгілі мө лшерде тежеді.Туризм ол кездері ешқ андай табыс кө зін акелмеді.Туризм тарихын зерттеушілердің кө пшілігі белгілі бір саяхаттар бойынша айййқ ындддаоғ ан фактілерді ғ ана баяндады.Олар адамзат тарихының ә р тү рлі дә уіріндегі туризмнің жеткен жетістіктерін ұ йымдасқ ан саяхаттың нақ ты ә леуметтік экономикалық себептерімен байланыстырады.В.Б.Сапрунованың басқ алардан басты ерекшелігі-туризм тарихын кезең ге бө лді: 1кезең -кө не заманнан 19 ғ басына дейін немесе оны «туризм тарихының алды» деп те атайды.2кезең -19-20ғ.ғ -элитарлық туризм кезең і, яғ ни туристік қ ызметтер кө рсететін арнайы кә сіптің туындауы.3 кезең -20ғ басы-2 д.ж. соғ ыс басталуына дейін, бұ л ә леуметтік туризмнің қ алыптаса бастауы.4кезең -1945 жылдан қ азіргі уақ ытқ а дейін-бұ л жаппай туризмнің қ азіргі кезең і, туристік индустрияның туризм ү шін тауар ө ндіру мен қ ызмет кө рсету кешенінің қ алыптасуы.Туризмнің дамуының ә р тү рлі кезең де дамуының дә уір-дә уірге бө луге тех-қ -эко-қ, ә леуметтік алғ ышарттар жә не туризмнің мақ сатты қ ызметтерін негізгі критерийлері ретінде алып отыр.