Заттың антропогенді айналымы. Ресурстық цикл.

Адам барлық химиялық элементтердің айналымының тек локальды емес биосфералық дең гейде осы процесстерді тасмалдайды. Адам - бұ л биосфераның бө лігі. Табиғ и ресурстарды жоюда, экология кө зқ арасында, адам мен басқ а ағ залар арасында айырмашылық жоқ: айырмашылық тек олардың масштабында. Адамның табиғ и ресурстарды арнайы қ ұ ралдардың кө мегімен жоятыны істің мә нін ө згертпейді. Заттарды антопогенді тасымалдау процессі қ аншалық ты масштабты болса да, олар глобальды биогиохимиялық циклдар шегінде орындалады. Адам бұ л цлдарды тү бірімен озгерте алмайды. Оның қ олынан келетіннің ең ү лкені - бұ л глобальды циклдардың белгілі бір кезең дерінде заттардың балансын ө згерту немесе бегілі бір аймақ тарда табиғ и ресурстарды табу жә не пайдалану, оларды қ айта ө ң деу орындарына жеткізу, олардан энергия, қ андайда бір заттар жә не ө німдер ө ндіру, оларды ө ндіріс қ ұ ралдары немесе бұ йымдары ретінде пайағ а асыру жә не тағ ы басқ а, яғ ни адам табиғ и ресурстард ресурстық циклғ а тартады.

Ресуртық цикл деп адамның пайдлануының барлық кезең дерінде белгілі бір заттың немесе заттар тобының тү рлендірілуінің жә не орын ауыстыруның жинағ ын тү сінеді. Бірақ егер де заттардың табиғ и циклі тұ йық талғ ан болса онда ресурстық цикл айналым ретінде тұ йық талғ ан болмайды, яғ ни пайдаланылғ ан заттар алынғ ан жеріне қ айтарылмайды. Ресурстық циклдің ә р кезең де щығ ындар болып тұ рады. Шикізатты алу кезінде оның бір бө лігі шө гілу орындарында қ алады, ал оардың орнына бос жыныс салынады, оны алу ү шін де энергія жұ мсалынады. Алынғ ан қ азбаның кө п бө лігі фабрикалармен зауыттарғ а тасымалдау, оларды ө ң деу кезіндегі тасымалдауда жоғ алады. Егер ресурс отын ретінде пайдаланылса, онда оны жағ у кезң нде қ азбаларғ а салынатын қ алдық тар атмосферағ а таралатын оксидтер тағ ы босқ а тү зіледі. Егер де мұ най мен кө мірді ө неркә сіпте ө ң десе, онда қ атты, сұ йық жә не газ тә різдес ө німдер пайда болады. Олар технологиялық қ алдық ретінде лақ тырылады, олар сонымен бірге экожү йелерге зиян келтіріледі, ортаның сапасын бұ зады, адамдардың денсаулығ ына кері ә сер етеді.

Осылайша, парадоксалды жағ дай туады: қ оршағ ан ортаны ластау табиғ и ресурстар береді. Оларды алу, тасымалдау ү шін мол қ аржы, энергия, уақ ыт жұ мсалынады, бірақ ақ ырында олар қ оршағ ан ортаның сапасын нашарлатады. Берілген жағ дайғ а байланысты афоризм туады: қ оршағ ан ортаның ластануы бұ л ө з орнында емес табиғ и ресурстар. Пайдалы қ азбаларды алу жә не шикізатты ө ң деу кезінде кө п қ алдық қ алады. Академик Пряншиников былай жазады, қ алдық тар саны да, шикізатты алу секілді экспоненциалды заң бойынша артады жә не адамзат кө біне қ алдық тарғ а жұ мыс істейді. Осылай, ө ндірілетң н калийлі тың айтқ ыштың ә р тоннасын негізінен натрий хлоридінен тұ ратын галитті қ алдық тың ү штен тө рт тоннағ а дейін келеді. Фосфогипс фосфорлы тың айтқ ыштар ө ндірісінің кө п тонналы қ алдығ ы болып табылады, апатитті концентратты ө ң дегенде 4, 25 тонна, ал Қ аратау фосфориттерін ө ң деу кезінде экстракционды фосфор қ ышқ ылының ә р тонна фосфогипс келеді. Фосфатты шикізатты байыту кезінде де кө п қ алдық пайд болады. Мыс рудаларын байыту кезінде қ алдық та флотационды кү кіртті колчедан қ алады. Оны кү кірт қ ышқ ылының ө ндірісі ү шін пайдаланады. Алайда кү кіртті колчеданды кү йдірген кезде колчеданд кү йік (=0, 73-0, 75 т 1т пириткс)пайда болады. Жыл сайын оның 5 млн.ғ а жуық тоннасы жиналады. Ауыр металдардың жоғ ары концентрация ө сімдіктері ү шін улы болып, олардың ө суін тоқ татады. Жылу электро станциялары жылына ондағ ан млн тонна шаң тә різдес кү л мен енсек қ алдық тар шығ арады. Ірі жылу электро станциясының қ алдық тары бағ алы жерлердің жү здеген гетарларын алып жатыр. Алайда бұ л қ алдық тар қ ұ рылыс материалдарының ө ндірісі ү шн шикізат болады. Кү л кей металдар: темір, аллюминийді алу ү шін шикізат бола алады. Кү лді бетонды, селикатты кіпішті, шлакты металдарды жә не т.б толтыру ө ндірісінде пайдалануғ а болады. Гиобиоценоздардың ресурстарын пайдалану кезіндегі заттардың антропогенді айналымда қ андай кү рделі заң дылық тардың орындалуы керектішгін біз келесі трофикалық дең гейге берә луі керек болғ ан қ орланғ ан энергиямен заттардың негізгі массасы алынатындық тан жә не тұ йық талатындық тан барлық экожү йе ө з тіршілігін жоюы мү мкін. Жойылғ ан экожү йенің орнына басқ асы пайда болуы мү мкін, бірақ оның ө німділігі аз болады. Осылайша, заттар мен энерияның ыдырауы оның қ алпына келуінен тез болады жә не табиғ и айналым тоқ тайды. Мұ ны болдырмау ү шін адам ө з міндетіне экожү йені қ алпына келтіруді алуы керек: тұ қ ым себу, органо минералды тың айтқ ыштарды қ осу, ө сімдіктерді сумен қ амтамасыз ету т.б.