Көміртегінің айналуы.

Кө міртегінің ү лкен айналуын схема тү рінде елестетуге болады. Кө міртегінің биотикалық айналуы ағ залардың тіршілік етуіне байланысты ү лкен айналымның қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Атмосферада (23, 5 * 1011 m) немесе суда ерітілген кү йінде кездесетін кө мір қ ышқ ылы немесе СО₂ ө сімдіктердің фотосинтезі жә не кө міртегіні тірі ағ залардың органикалық затына ө ң деу ү шін шикізат қ ызметін атқ арады, яғ ни фотоцинтез процесінде ол сикете, сосын протсиндете, липидтерге жә не тағ ы басқ аларына тү рленеді. Бұ л заттар жануарлар мен жердегі ө сімдіктер ү шін кө міртегілік қ орек болады, яғ ни ә р тү рлі дең гейдегі консументтердің ары қ арай редуценттердің билігіне кө шеді.

Ағ залар демалғ ан кезде СО₂ атмосферағ а қ айтып келеді. Кө міртегінің белгілі бір бө лігі ө лі мү ше тү рінде жиналадыда, қ азба кү йінде ауысады. Ө лім келген кезде, денені сапрофагтар мен екі типтік биоредуценттер ыдыратады жә не минералдайды, қ оректік тізбек қ ұ рады, тізбектің соң ында кө міртегі айналымғ а кө біне кө мірқ ышқ ыл тү рінде қ айта келеді. Топырақ та омір сү ретін сапрофаг жануарлар жә не спрофатикалық микроағ залар ондағ ы жиналып қ алғ ан қ алдық тарды органикалық материяның жаң а тү рі, қ оң ыр немесе қ ара массаның қ уатты гумусқ а айналдырды.

Кейде ауаның жетіспеушілігінен немесе жоғ ары қ ышқ ылдық тан тізбек толық емес немесе қ ысқ а болады, яғ ни органикалық қ алдық тар торф тү рінде жинақ таладыда торфты батпақ тар қ ұ райды. Кей батпақ тарда торф қ абатының қ уаты 20 м жә не одан да артық болады. Осы жерде табиғ и айналым тоқ тайды. Тас кө мір немесе торфтың жинақ тары бұ рың ғ ы геологиялық кезең дердің ө сімдіктердің фотосинтез процесінің ө німі.

Алайда қ азбалық отында жинақ талғ ан кү н энергиясын адам отынды жақ қ ан кезде интенсивті тү рде шығ аруда, осы кезде СО₂ атмосферағ а енеді. Биосфераны кө міртегінің негізгі бө лігі мұ хит тү бінің карбонаты шө гінділерінде жинақ алғ ан 1, 3 * 1016 т, кристалдық жыныстарда - 1, 0 * 1016 т, тас кө мір мен мұ найда - 3, 4 * 1015 т. Дә л осы кө міртегі баяу геологиялық айналымғ а қ атысады.Жердегі тіршіліктің амосфераның газдық балансы ө сімдіктер мен жануарлардағ ы кө міртегі саны мен тұ рақ талады. Алайда қ азіргі уақ ытта адам заттардың соның ішінде кө міртегі айналымында ө зімен жабады.

Осылай, мысалы, барлық ү й жануарларының қ осынды биомассасы жер бетіндегі барлық жабайы жануарлардың биомассасынын асып тұ рғ аны есептелген. Мә дени ө сімдіктердің ауданы табиғ и биогиоценоздардың ауданына жақ ындап қ алғ ан жә не экожү йенің кө птеген мә дени ө сімдіктері ө зінің ө німділігі бойынша табиғ и ө сімдіктерден артып кеткен. Басқ а жағ ынын, энергия тасушыларды жағ у нә тижесінде атмосферағ а енетін кө міртегінің диоксиді биосферадағ ы жаппай бұ зылуларғ а жылулық баланстың бұ зылуына алып келеді. Барлық антропогенді СО₂-нің жартысы атмосферада қ алады, қ алғ аны ә лемдік мұ хитпен жұ тылады. Экожү йелер СО₂-нің 12% жуығ ын пайдағ а асырады, оны ауыстырудың жалпы уақ ыты - 8 жыл.

Н.М. Кузьменко, Е.А. Стрельцов жә не А.И. Кумачевтің «Химия сабақ тарындағ ы экология» кітабында кө рсетілгендей 1962 жылы климатолог жә не метеоролог М.И.Будыко отынды кө п мө лшерде жағ у атмосерадағ ы СО₂-нің артуына ә келетін ескерткен. Осылай, 1956 жылы СО₂ қ ұ рамы - 0, 028%, 1985 жылы - 0, 034%, 1989 - 0, 035% болғ ан, яғ ни 33 жылда СО₂ қ ұ рамы бастапқ ы ө лшемінен 25%-ғ а артқ ан.

Жорамалдар бойынша ХХI ғ асырдың ортасына қ арай CO₂-нің қ ұ рамы екі есе артады. Бү кіл ә лемдегі атмосферада СО₂-нің жинақ талуы «бу ә серімен» байланыстырылады (бұ ғ ан CH₄, CFCl₂, N₂O-нің жиналуыда ә сер етеді). Кө міртегі диоксиді кү н радиациясының CO₂ жерден шық қ ан ИҚ -сә улеленуді ғ арышқ а ө тізбейді.