Тақырып 3. Биосфера құрылымы. Экожүйе туралы түсінік

Биосфера - тірі организмдердің тіршілік ететін ортасы. Биосфера тү сінігін 1878 жылы австрия оқ ымыстысы Э. Зюсс ұ сынғ ан. Кейінірек В.И. Вернадский биосфера планетаның бір бө лігі ретінде, онда тірі ағ залардың орналасқ андығ ына тоқ талып ө ткен болатын. Тірі ағ за планетаның айрық ша термодинамикалық, физикалық, жә не химиялық шарты ретінде қ аралады, жә не де кең істікте жоғ ары тө зімділікке ие болады. Биосфера – бұ л ө мір сү руге арналғ ан жердің сыртқ ы бө лігі ғ ана емес, сонымен қ атар ол қ ұ рылымдық ұ йымдастырылғ ан. Тірі ағ за ө зінің пайда болғ ан уақ ытында планетаның бастапқ ы табиғ атын терең ө згерткен болатын. Ө мірдің ө зі қ оршағ ан орта жағ дайларына бейімделе бастады. Стратосферада тірі ағ заларды ультракү лгін жә не басқ а да ғ арыштық сә улелерден қ орғ айтын азон қ абаты пайда болды.

Ресурстардың жетіспеушілігіне тірі ағ залар топырақ қ абатының пайда болуы арқ ылы тө теп берді. Ө зінің биохимиялық мә ніне қ арай топырақ қ абатын стратосферадағ ы азон қ абатымен салыстыруғ а болады. Фотосинтез органикалық зат массасы тү ріндегі белсенді биохимиялық энергияны қ орғ а жинаудың механизмі болып табылады.

Ө сімдіктер, жануарлар, насекомдар, омыртқ асыздар, микроорганизмдер бірлесіп тіршілік ету механизімін кө рсете білді. Қ оректік тізбек фотосинтезбен байланысты экожү йе ішілік энергияны ұ зақ ұ стау арқ ылы қ амтамасыз етеді. Осы негізде заттардың басты биохимиялық айналымы жү реді.

В.И. Вернадскийдің негіздеген идеясы бойынша организмдердің тіршілік орны ретіндегі биосфера ү ш подсферағ а бө лінеді: аэробиосфера, гидробиосфера жә не геобиосфера.

Аэробиосферадаауа қ абатында ө мір сү ретін организмдер тіршілік етеді. Тіршілік факторы болып табылатын аэробиосферада су тамшысы жә не қ атты аэрозолдер жерден жоғ ары кө теріледі. Аэробиосфера ө з кезегінде 2 субподсферағ а бө лінеді: тропобиосфера жә не альтобиосфера.

Гидробиосфера – бұ л бү кіл ә лемдік сулар, онда гидробионттар тіршілік етеді. Ө з кезегінде гидробиосфера континенталдық орта - аквабиосфераның жә не маринобиосфераның (тең іздер мен мұ хиттар ә лемі) тіршілік етуіне жағ дай жасайды.

Геобиосфера - геобионттардың негізгі тіршілік ететін ортасы, жердің қ атты қ абығ ы. Геобиосфера 5 субподжү йеге бө лінеді жә не соның біреуі литобиожү йе.

Биосфераның биологиялық спектрінде бірлестік, популяция, ағ за, орган, жасуша, ген бар.

гендер жасушалар органдар ағ залар популяциялар бірлестіктер

↑ ↓ ↑ ↓ ↑ ↓ ↑ ↓ ↑ ↓ ↑ ↓

↑ ↓ ↑ ↓ ↑ ↓ ↑ ↓ ↑ ↓ ↑ ↓

гендік жасушалық органдық ағ залық популяциялық жү йелер жү йелер жү йелер жү йелер жү йелер

Сурет 3.1. Экология бойынша оқ ыту пә ні

Айта кететін бір жайт, спектрден нақ ты шекараны табу қ иын, ә р дең гей бір – бірімен ө зара берік байланысқ ан. Тірі ағ за популяциядан тыс ұ зақ ө мір сү ре алмайды. Егер энергия ағ ыны мен заттар айналымы жү рмесе бірлестіктің тіршілік етуі мү мкін емес.

Барлық биотикалық бірлестік организмдері белгілі бір аумақ та бірлесіп тіршілік етеді жә не қ оршағ ан ортада ө зара қ имыл қ озғ алыста болады, яғ ни осы арқ ылы дә л анық тү рде биотикалық қ ұ рылым пайда болады, ө лі жә не тірі табиғ ат арасында заттар айналымы жү реді, яғ ни бұ л экологиялық жү йе деп аталады.