Басшы-бағынушы» арасындағы қарым-қатынас

Басшы фигурасы келесі негізгі ерекшеліктер бойынша мінезделеді: ол шыныдық мә селені шешетін орталық кү ш болып табылады; неғ ұ рлым басқ ару жү йесінде жоғ ары болса, алғ ашқ ы қ ұ ралғ ан топ адамдарымен соғ ұ рлым алыс қ арым –қ атынаста болады; басшының ә рекі оның қ оластындағ ы бағ ынушылармен кең кө лемде бағ аланып отырады.

Бағ ынушы фигурасы жү йелік ерекшеліктер тұ тастығ ы сапасында мінезделуі: қ ызметтік тә уелділік; орындаушылық тың біржақ тылығ ымен; топпен тығ ыз байланыстылығ ы; алғ ашқ ы коллективпен байланысы; қ ызметтік функцияларды атқ ару процесіндегі тұ лғ алық байланыс орнату.Егер басшының коллективтегі жағ дайы орналасуы бойынша «вертикалды» болса, субординация байланысын сақ тай отырып, онда бағ ынушы статусы ә ріптестері арасындағ ы байланысы «горизонталь» жағ дайда орнады.

Мұ ндағ ы мә селе тек басшының алатын орнына байланысты ә леуметтік статусында ғ ана емес, сонымен қ оса қ оластындағ ылармен басқ ару функциясындағ ы идентификациялау болып табылады. Басшының ә рекеті мен оның бағ алауы ү лкен ә сер алатын эмоционалды жү ктеме алады: оның мейә рә мді сө зі қ оластындағ ы жұ мысшыны қ анаттандыруы мү мкін, жұ мысшының ө зіндік сыйлауын оятып, кү ш береді, ал ө ткір сө зі- адамды жарақ аттандырып, ұ зақ уақ ытқ а дейін қ алыпты жолдан тайдыруы мү мкін. (СНОСКА: Кайдалов Д. П., Суименко Е. И. Психология единоначалия и коллегиальности. М., 1979. С. 65.).

Басшы мен жұ мысшы арасындағ ы келіспеушіліктер басшының психологиялық жағ дайының қ ысымымен анық талуы мү мкін. Атқ аратын қ ызмет функциясы мағ ыналылығ ы неғ ұ рлым кө п болса, соғ ұ рлым оның жауапкершілігі де кө п болады.Жұ мысшының немесе инженердің есептегі немесе қ арапайым қ ателігі басшының қ ателігіндей масштабты зардап ә келуі де мү мкін.Басшының сондай ақ ұ зақ қ а созылғ ан стрестік кү йі жұ мысшыларғ а негативті эмоциялармен реакциясын тидіруі мү мкін.

Басшының қ атаң табанды сақ тылығ ы Д. П. Кайдалов и Е. И. Суименко айтқ андай, қ орқ ақ басшының сақ тығ ынан гө рі ө зге мағ ынағ а ие. Басшының асырылғ ан фигурасы жұ мысшылар алдында жұ мыс стиліне байланысты диаметральды қ арсы мағ ына алуы мү мкін, оң немесе теріс. Ал ситуацияғ а байланысты жетістік пен кемістік болады.

Басшының рө лдік психологиясынан ерекшелігі жұ мысшының рө льдік «қ ызметтік» психологиясы спецификасы жағ ынан аздау, жә не де соншалық ты мағ ыналы емес.

Осылайша басқ ару жү йесіндегі басшы мен жұ мысшы арасындағ ы қ арым-қ атынас та басшы психологиясы рө льдік жағ ынан басымдылық алады.

Басшы мен коллектив бір-біріне тү рліше ық пал етеді. Бұ л ә сер ө мір шарттарына, қ арым-қ атынас терең дігіне, ә скерліктен бастап адамдардың жекелік сапаларғ а дейін байланысты ә сер етеді, ал интенсивтілігі мен қ арым-қ атынас терең дігі – коллективтің ә леуметтік кемелдену дә режесі мен басшы жұ мысының стиліне байланысты.Шындық билік, қ ызметте орнағ аннан соң, коллективке ә сер ету алғ ышарты ғ ана болып табылады. Басшы стилі, алдына қ ойғ ан мақ сатқ а баланысты адамдарды біріктіре біліп, сол мақ статқ а жетудегі биліктің шың далуы.

Коллективке тек басшы ғ ана кө пжақ ты ә сер ете бермейді, сонымен қ атар коллектив те басшығ а ә сер етеді. Бұ л ық пал неғ ұ рлым ә серлі болса, соғ ұ рлымарасындағ ы ә рекеттестік процессі терең жә не интенсивті болады. Егер басшы ә рекеті жұ мысшыларғ а жауапты рекция тудырмаса, онда басшы обьективті бағ алау негізіненайрылып қ алуы мү мін жә не мұ нда субьективизм туындайды.Жә не де керісінше егер том мү шелері ө зіндік адамгершілігінен қ орғ анатын болса, басшы жұ мыс стилін ө згертеді.Ә рине бұ л басшы мен жұ мысшы арасындағ ы қ арым-қ атынасының дамуында кө рініс табады.

Берілген жағ дайдың қ иындауы, басқ ару ә рекеті басшылардың айырық ша қ ұ зыреті болып табылмайды. Себебі басқ ару жеке адаммен іске аспайды, ол ереже сынды, бір-бірімен байланысты ресми немес ресми емес топ адамдар қ арым-қ атынасымен іске асады.Басшылық қ а жақ ын адамдар ө кә леттілігі жоғ ары, ал қ алғ аны басқ ару процесін ақ параттандырып қ ана қ ояды.Бұ л басқ ару аппараты деуге болпды.

Бұ дан басқ а жұ мысшылар кей жағ дайларда басқ алар ірекетін бақ ылау функциясын атқ арады. Осылайша, Т.С.Кабаченко айтқ андай, барлық осы категориялар басқ ару процесінде белгілі бір ү лесін қ осады. Неғ ұ рлым уақ ытылы, келісілген, мазмұ ны жағ ыан адекватты болса соғ ұ рлым басқ ару мекемесінде ә серлі болады. Мазмұ ны, уақ ыт параметрі, ә рекет қ айраттылығ ының дә режесі жағ ынан кү ш уйлесімділігімен қ амсыздандыру ө зара ә рекеттескен басқ ару тарапынан қ амсыздандырады.Мұ ндай ө зара ә рекеттестік дә режесін макродә реже деп атайды.

Алайда басқ ару ірекеттестігі бұ нымен бұ зылмайды. Басшылар ұ йымдастыра, бақ ылай отырып, орындаушы ә рекетті тү зете отырып олармен ә рекетке тү седі.Бұ л қ арапайым байланыстан ерекшеленеді. Мұ нда жоғ ары статустағ ы тұ лғ а тө мен статустағ ы адамғ а бұ йрыө ете алады.Одан санкция ұ стануды талап ете алады.Тө менірек статустағ ы ә рекет спектрі корпоративті мә дениет пен міндетті нұ сқ аулармен қ ұ ралады.Бұ л басқ ару ә рекетіндегі орташа дә редені қ ұ райды.

Жә не ә рине басқ ару ә рекетіндегі микродә реже. Мұ нда басқ ару шешімдерінің барлық этаптары жү зеге асады.Мұ нда таң дау, мә селені анализдеу жү зеге асырылады.

Басқ ару ә рекеттестігі келесі жеті сфера бойынша жү зеге асырылады. СНОСКА: Кабаченко Т. С. Психология управления. М., 200, 1. С. 167-168.).

1. Экспертті ә рекеттестік.Бұ л ә рекеттестік ө ндірістік-технологиялық сферада басшы ө німге немесе бірлескен ә рекетке талап ү лгісін сұ райды, технологиялық процесті анық тайды жә не т.б

2. Сайланғ ан сфера.Басшы ө зінің бө лімшесінің немесе мекеме қ ызығ ушылық тарын кең ұ йымдасқ ан структурада кө рсетеді.

3. Ұ йымдастырылғ ан сфера.

4. Кадрлы сфера.Басшы ө зінің қ оластындағ ыларының мамандырылуын, олардың міндеттерін, рө лін бейресми мекемеде орындалуын бағ алайды.

5. Ә леуметтік –психологиялық климат. Бұ л ә рекет аймағ ы ө зіне жұ мысшылар тә рбиеленуін, тұ лғ ааралық қ атынастарды тү зету, туындағ ан конфликтілердің шешілуі, басшы мен жұ мысшы арасындағ ы қ ысымды тө мндету, коллективттегі ә леуметтік климатты оптимизациялауды қ осады.

6. Коллективтің шарты мен ең бек режимі. Басшы ө ндірістегі адамдардың жұ мыс істеу қ абілеттілігін сақ тау жә не қ олдау ү шін белгілі санитарлы нормалар мен қ ауіпсіздік ережелерін ұ станады.

7. Ұ йымдастырылғ ан мә дениет. Дә стү рлер, символдар, мекеме мифтерін ұ стану мен қ ұ ру.

Басқ ару ә рекетінде белгілі мақ сатқ а жету ү шін келтірілген сфералар нақ ты шарттарғ а иерархияланды.