Екінші дәрежедегі қорғаныстың спецификалық механизмдері

Манипулятор адресаттың ішкі жан дү ниесіне енуге, оның ә лсіз тү старын табуғ а ү мтылғ андық тан, адам барынша қ орғ ануғ а, қ андай да жолмен ө зіне нұ сқ ан келтірмеуіне тырысады. Мұ ндай қ арсылық ө мірде жиі кезедседі жә не сө з арсында кө рініс табады. Мысалы, «жарама тұ з сеппе, немесе жараның бетін тырнама», «мені жайыма қ алтыр» деген сө здерді кө п естиміз, ол манипуляцияғ а таза кедергі болып табылады. Негізінен манипулятор мен адресат арасындағ ы кү рес автоматизмдерді бақ ылау ү шін жү реді.

Бұ л дә режедегі адресат ү шін маң ызды міндет – манипуляторғ а автоматизм жұ мысының механизмын жү ргізуіне мү мкіндік бермеу, ө зін иелендірмеуге тырысу болып табылады. Америкадық психолгтардың айтуы бойынша, адамда мың дағ ан автоматикалық бағ дарламалар бар. Сондай бағ дарламалардың бірі болып мысалы қ олқ ысу табылады, егер бір адам қ ол ұ сынша, келесі адам автоматты тү рде олда қ олын береді. Ал егер ол қ ол бермесе не болады, онда ол бағ дарламан бұ зады, екінші адам не жасарын білмей қ алып, абыржулы кү йде қ алады.

Ү шінші дә режедегі қ орғ аныс спецификасының механизмдерінің

Бұ л дә реженің қ орғ аныстары манипулятор қ олданатын ә сер ету қ ұ ралдарымен байланысты болғ андық тан, барлық мү мкін болатын қ орғ аныстарды манипуляцияның ө зінің қ ұ ралдарының ә ртү рлілігінің кү шіне қ арайатап атап ө ту мү мкін емес. Мұ нда ең негізігі екі статегияны бө ліп кө рсету жеткілікті.

Бірінші стратегия ә сер етудің технологиялық элементтерінің бұ зылуына байланысты жә не адресаттың қ арсы белсенділігін тү спалдайды. Бұ л процесс «кім кімді» кү ресіне ұ қ сайды. Манипулятордың ық пал ету фактысын жасыруғ а қ алауына оның пығ ылын ашуғ а, барлық қ ұ пияны ақ таруғ а деген ұ мтылыс пайда болады. Мұ ндай қ орғ аныс таныту сенімсіздікпен нақ тылау, кү мә ндану, сө зге жармасу, тікелей сұ рақ тар арқ ылы кө рініс табады.

Адресат психологиялық қ ысымғ а жауап ретінде, ол басымдылық қ а ие кү ш іздей бастайды. Мысалы ол алдын ала оппанентпен ә ң гіме тақ ырыбын жә не сюжетін даярлап қ оюы мү мкін. Дегенмен мұ нда манипулятор таң дағ ан ортада да кү рес жү руі мү мкін. Мысалы, ә ң гіме қ арқ ынын шыдамын тауысу ү шін баялатуына жауап ретінде адресат ә ң гіменің оданда баялауын таң дауы мү мкін. Сол сә тте ол бә рін егжей тегжейлі ойластыруғ а мү мкіндік калады. Мұ ндай қ арсы ық пал етудің ә сері адресаттың ә ң гімеге толық араласпауымен кү шейеді.

Екінші стратегия дә режесінің спецификалық қ оғ аныс дә режесі ө зінің қ ызығ ушылығ ы аясында технологиялық ә сер етумен байланысты. Ол жиі жағ дайда қ арсы манипулясия тү рінде кездеседі, оның нә тижесі манипуляторды онап шығ у болып табылады. Мысалы, сіздің ә ң гімелесушің із ә ң гіме барысында кенеттен тақ ырыптан ауытқ иды. Адресат ауытқ уды қ олдауы мү мкін, немесе оппанентті тың дап болғ ан соң тақ ырыпқ а қ айта оралу мү мкін.

Ө мірде манипуляциялардың барлығ ы дерлік зиян келтіруге қ абілетті емес, жә не адресат ү шін жағ ымсыз мақ саттарғ а негізделген бола бермейді. Біріншіден, манипулятивті ә сер етудің кейбір технологиялары соншалық ты қ олайсыз, тү сініксіз, кү рделі бола бермейді. Мұ ндай ық пал етулер оппанент тарапынан қ арсылық қ а есептелген. Егер ондай қ арсыласу болмаса, онда олар ө зінің мә нін жояды. Екіншіден, ө зіне манипуляцияны қ осатын ойындардың бірнеше қ атары бар. Олардың кө бі ө зара алмастыратын манипуляцияның кө мегімен жү зеге асады.

Сонымен, кү рделі процесстердің бірі шешім қ абылдау тек қ ана ойлау іс-ә рекетнің кө мегімен ғ ана жү зеге аспайды, ол сонымен қ атар адамның барлық тұ лғ асымен, білімімен, ө мірлік тә жрибесімен, сонымен бірге ол қ атысатын тұ лғ ааралық қ арым-қ атынасымен жү зеге асырылады.

Негізгі ұ ғ ымдар: шешім қ абылдау психологиясы, шешім қ абылдау басқ ару іс-ә рекетінің маң ызды қ ұ раушысы ретінде, шешім қ абылдауғ а бейсананың ә сері, шешім қ абылдау процессі кезінде адамдардың бір-біріне ә сер етуі, манипуляциядан қ орғ анудың спецификалық емес жә не спецификалық механизмдері, Қ абылданғ ан шешім мен атқ арылатын ә рекет жауапкершілігін бө лісудегі дисбаланс, елемеу, бекіту, манипуляция, адамдар арасндағ ы қ арым-қ ытынас.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары:

1. Манипуляцияның психологиялық негізі қ андай?

2. Платонов ұ сынғ ан шешім қ абылдау сызбасын тү сіндірің із?

3. Шешім қ абылдау басқ ару іс-ә рекетінің маң ызды қ ұ раушысы ретінде қ алай іске асады?

4. Шешім қ абылдауғ а бейсананың ә сері қ андай?

5. Шешім қ абылдау процессі кезінде адамдардың бір-біріне ә сер етуі қ андай?

6. Манипуляциядан қ орғ анудың спецификалық емес жә не спецификалық механизмдері қ андай?

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1. Самыгин С.И., Столяренко Л.Д. Психология управления. – Ростов – на – Дону, 2008

2. Власова Н. Справочник по психологии управления.Новосибирск, 1994

3. Смирнов, В.Н. Психология управления персоналом в экстремальных условиях: учеб.пособие для вузов / В.Н. Смирнов.- М.: Академия, 2007

11 тақ ырып. Кө шбасшылық пен басшылық

1. Ұ йымдағ ы билік пен ә сер ету

2. Басшылық ерекшелігі.

3. Басшы мен жетекшілік

Ә сер ету адамдар қ атынасының басты қ ұ рамдас бө лігі ғ ана болып қ оймай, кө семдіктің психологиялық негізі болып табылады. Басшы болу ү шін ә луетті кү ш қ ана емес, адамдарғ а ә сер ете алу қ асиетіне ие болу керек. Ө з ойың ды біреулерге жү ктемес бұ рын билікке ие болу керек. Билік кө птеген қ орларғ а сү йенуі қ ажет: мү мкіншілік, ә рекеттер, т.б. Олар материалды, идеалды болуы мү мкін.

Қ орлардың 3 тобы бар:

1. белгілі бір адамның билігінен емес, оның қ оғ амдағ ы ресми атқ аратын рө ліне байланысты ә сер ету амалы.

2. адамның жеке тұ лғ алық қ асиеттеріне ә сер ету амалы.

3. басшының сендіру ү шін айтылғ ан белгілі бір сө здері арқ ылы ә сер ету амалы.

Барлық қ орлар бір – бірімен тығ ыз байланысты, олар бір – бірін ө зара толық тырып отырады.

Жазалау мен мараппаттау арқ ылы билеу ол қ арапайым басшылық ү лгісі болып саналады. Бұ л ә сер етудің кемшіліктері бар: бағ ынушы тек тың дауң а тиіс болғ ан соң ғ ана бас иеді, егер оғ ан жақ сы жағ дай жасайтын басқ а басшы ұ сыныс жасаса ол бірден келісімін беруі мү мкін.

Ә сер ету ә р топқ а ә р тү рлі ә сер етеді. Осының негізінде америкалық психолог кө семдіктің екі еркін типін бө лектеді:

1. бетпе – бет басқ ару. Топ мү шелері бір – бірмен тығ ыз байланыста болғ анда басқ ару.

2. «алыстан басқ ару». кө семдердің бағ ыныштыларымен жеке байланыс орнатуғ а мү мкіндігі болмайтынында.

Соң ғ ы типте басшылар қ ол астындағ ылар ү лгі ететіндей ө з имиджін қ алптастыруғ а тырысады. Осылайша кө сем мен соң ынан ерушілер арасында коммуникациялық қ атынас пайда болады. Олар басшының жетістіктерін ө зінен емес, ол туралы айтылғ ан ә ң гімелер мен жаң алық тар ретінде қ абылдағ анды дұ рыс кө реді.

Басшы харизматикалық тұ лғ а ретінде кө рсетіліп, ө зіне бағ ындыру қ асиетіне ие болады. Сонымен қ атар басшы – жетістікке жеткен адам. Болжам бойынша жетістікке жеткен адамғ а бағ ыну, ә рі еліктеу адамдарғ а тә н қ асиет. Басшының ә сер етуіне оның командасы мен жақ тастарының даң қ ы да ә сер етеді.

Билік адамның ө зін ұ стауынан да байқ алады. Оның жү ріс – тұ рысы, сө зі бағ ынушыларынан ө згеше кө рінеді. Ол қ оластындағ ыларғ а қ арағ анда байыппен ұ зақ сө йлейді.

Билік басшының формалды емес қ ұ қ ығ ы болып саналады, жә не уақ ыт ө ткен сайын ол қ ұ қ ығ ын бекітуге тырысады. Егер билік басшығ а ресми тиесілі болса ол легимитвті болып саналып, бұ йрық беруге, жазалауғ а, басқ аруғ а толық қ ұ қ ылы деп саналады.

Билік басшының қ оластындағ ы адамнан бұ йырылғ ан нә рсені орындауын талап ету, немесе етпеуін анық тайтын кү ш. Менеджментте билік тұ рақ сыз ұ ғ ым: егер менеджер ө з жұ мысын жақ сы атқ арса оның билігі кү шейе тү седі, ал жұ мыс орнын ауыстырса ол билікен айрылады.

Билік жұ мысшығ а қ атысты бірнеше санкцияларды орындауғ а мү мкіндік береді. Егер жұ мысшы ө з міндетінен бас тартса, басшы оны жазалауғ а қ ұ қ ылы.

Бірақ биліктің ерекшелігі оғ ан қ ұ зырындағ ы адамдар бағ ынуы тиіс. Егер бағ ынбаса ол биліктен айрылды деп есептеледі. Осығ ан орай басшылық ұ ғ ымы екі кө зқ арасқ а негізделеді:

· Біріншісі ресми, басшы бірінші басшыдан менеджменттің барлық сатыларынан ө теді;

· Билік бағ ынушыларғ а ә сер етуші қ ұ рал ретінде есептеледі, оны қ алай қ абылдау бағ ынушылардың ө з еркінде.

Қ азіргі кезде менеджерлер ресми билік шешіміне жү гінгенді дұ рыс деп санайды, бірақ шешім ө згеріске ұ шырап отыруы тиіс. Тә жірибелі менеджерлер жұ мысшығ а оның жауапкершілігі, міндеттері туралы жең іл ескертеді, ал бұ л маневр жұ мысшыларды менеджерлердің ө здерімен санасатыны туралы тү сінік қ алыптастырады.

М. Мескон менеджментте биліктің келесі тү рлерін кө рсетеді: мә жбү рлеуші билікпен қ атар, маарапаттаушы билікті ұ сыну; басшысының шешімінің дұ рыстығ ына сендіретін талдаушы билік; басшының жеке қ абілеті мен мү мкіндіктері арқ ылы ә сер ететін эталонды билік.

Билік ішкі жә не сыртқ ы, тікелей ә рі жанама, заң ды жә не саяси, моральды жә не эстетикалық, ә леуметтік жә не экономикалық шектеулерге ие.